Ideologia a totalitaryzm

W dyskusjach medialnych nierzadko dochodzi do kontrowersji na temat ideologii i totalitaryzmu. Często na zarzut, że również dzisiaj propagowana jest totalitarna ideologia słyszy się odpowiedź, że to nieprawda, bo żyjemy w demokratycznej Europie. Warto zastanowić się nad tym, czy to stwierdzenie jest prawdziwe.

Aby mieć własne zdanie na ten ważny temat, warto uświadomić sobie znaczenie takich pojęć jak demokracja, ideologia i totalitaryzm oraz ich wzajemny stosunek.

Demokracja

Demokracja to system rządów (reżym polityczny, ustrój polityczny), w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli.
Warunkiem dobrego funkcjonowania demokracji jest świadoma aktywność polityczna istotnej części społeczeństwa, ufundowana na wysokim poziomie intelektualnym i moralnym, gdyż jakość demokracji zależy od wartości, na których jest oparta.

Totalizm, totalitaryzm

Totalitaryzm to system rządów (reżym polityczny), w którym władza państwowa ingeruje we wszystkie dziedziny życia publicznego oraz prywatnego i w pełni kontroluje społeczeństwo.

Kontrola społeczeństwa polega na nadzorowaniu kształtowania się opinii publicznej oraz jej uniformizacji zgodnie z interesem władzy. Wskutek tego sfera wolności indywidualnej zostaje ograniczona drastycznie, nie ma miejsca na kreatywność i rywalizację, ani na zmiany niezależne od woli władzy.

Demokracja totalitarna

Demokracja totalitarna to zdegenerowana forma demokracji parlamentarnej, w której rzeczywistą władzę sprawuje wąska elita polityczno-finansowa, zachowując jednak fasadę demokratycznych struktur, pozory wolności słowa i wolnych wyborów.

W demokracji totalitarnej poziom zaangażowania władzy państwowej, lub kontroli sprawowanej przez państwo nad każdym przejawem życia społecznego istnieje bez likwidacji formalnie wolnego rynku i własności prywatnej, bez masowego terroru, i jawnie działającej cenzury.

Ideologia

Wg definicji podanej w Wikipedii, ideologia to każdy zbiór uporządkowanych poglądów – religijnych, politycznych, prawnych, przyrodniczych, artystycznych, filozoficznych – służących ludziom o tożsamych poglądach do objaśniania otaczającego ich świata. Społeczną funkcją ideologii jest artykulacja celów aktywności i dopuszczalnych sposobów ich osiągania oraz motywacja ich zasadności względami uznawanymi za wyższe niż jednostkowy interes (wizja rzeczywistości + system wartości + dyrektywy praktycznego działania).

Celowe jest przytoczenie w tym miejscu fragmentów pogłębionej analizy pojęcia ideologia, umieszczonej w "Powszechnej Encyklopedii Filozofii", wydanej przez Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, oddział Societa Internazionale Tommaso d'Aquino.

IDEOLOGIA – system leżący u podłoża doktryny politycznej, której celem jest realizacja jakiejś utopii; całość poglądów i ocen tłumaczących sytuację historyczno-społeczną, gospodarczą, kulturową i polityczną jakiejś grupy ze względu na jej interesy.
Etymologicznie i. to nauka o ideach; termin "ideologia" wprowadzony został w 1796 przez A. L. C. Destutt de Tracy na oznaczenie filozofii idei, pojętych w sensie postkartezjańskim jako wrażenia; (...) I. wyznaczała ramy naukowości poznania: naukowe jest to, co może być sprowadzone do prostych empirycznych wrażeń. W tych ramach nie mieściła się ani metafizyka, ani teologia. Stąd Destutt de Tracy posługiwał się i. do walki z metafizyką i chrześcijaństwem, uważając, że są one nie tylko nienaukowe, ale również stoją na przeszkodzie do zbudowania nowego ładu społecznego, który zapewni szczęście ludzkości.
(...)
I. objęła pole świadomości zbiorowej, różnorodnie interpretowanej zarówno na terenie filozofii, jak i psychologii, socjologii i dziedzin im pokrewnych. Głównym odniesieniem dla i. stała się polityka, dostarczając narzędzi działania, oraz utopia, kreśląc docelowy model społeczny, który za pomocą polityki ma zostać urzeczywistniony.
(...)
W terminologii marksistowskiej i. jest tzw. nadbudową (kulturą) bazy (warunków społeczno-ekonomicznych). Komuniści szybko spostrzegli, że walka o władzę, aby była skuteczna, musi opierać się na walce ideologicznej, rozgrywanej nie na polu militarnym czy ekonomicznym, ale na polu świadomości. I. w ujęciu środowisk marksistowskich obejmuje całą kulturę, a więc filozofię, nauki szczegółowe, moralność, politykę, sztukę i religię, tyle że jej geneza związana jest nie z naturalną kondycją człowieka jako człowieka, ale z określoną klasą społeczną, celem zaś jest nie rozwój osobowy w prawdzie, dobru i pięknie, ale realizacja interesów klasowych. I. ograniczona klasowo przesłania możliwość ogólnoludzkiego i realistycznego tworzenia kultury, a w jej ramach – polityki.
(...)
od czasów renesansu rozpoczyna się proces tworzenia tzw. filozofii świadomości, w której zasadniczym punktem odniesienia staje się podmiot. Sam podmiot rozumiany jest zarówno jako podmiot indywidualny, jak i zbiorowy; ten ostatni może obejmować cały rodzaj ludzki ("ludzkość"), naród lub klasę społeczną, może być pojęty statycznie lub dynamicznie. Z każdym z podmiotów związany jest inny rodzaj i., istnieje więc i. ludzkości, i. narodowa, i. klasowa. Poznanie, w tym również poznanie naukowe, uwarunkowane jest historycznie – nie ma prawd absolutnych. Miejsce prawdy obiektywnej zajmuje skuteczność działań politycznych, które polegają na historycznym starciu różnych i. Polityka jest walką o władzę. Każda partia ma swoją i., czyli sferę noologiczną, stanowiącą dla niej bazę duchową. W walce politycznej partie dążą nie tylko do chwilowego zwycięstwa, ale do całkowitego zniszczenia bazy duchowej przeciwnika, a także do sterowania masami, oddziałując na rozpoznaną ich sferę podświadomą. I., wg Mannheima, dąży do panowania totalnego.
(...)
i. w XX w. stała się synonimem prądów politycznych o ambicjach totalitarnych i globalistycznych, czyli takich, które dążą do opanowania całego świata, do bezpośredniego lub pośredniego zniewolenia jednostek i narodów. Wśród tych i. na plan pierwszy wysuwa się faszyzm, nazizm i komunizm. Od drugiej poł. XX w. w coraz większym stopniu zwraca się uwagę na liberalizm jako na i. prowadzącą do totalitaryzmu pośredniego (przy zachowaniu zewnętrznej formy demokracji). I. te są odmianami socjalizmu. Mamy w nich do czynienia wręcz z rewolucją cywilizacyjną, która za pomocą wszystkich dostępnych środków, jak władza, prawo, media, edukacja, ekonomia, dąży do całkowitej i najgłębszej, bo sięgającej ludzkiej natury, zmiany człowieka i społeczeństwa, a w efekcie do całkowitego zapanowania nad człowiekiem i nad społeczeństwem.
(...)
I. ma miejsce tylko wtedy, gdy poznanie zostało oderwane od rzeczywistości i stanowi zaplecze dla działań politycznych. Autentyczną przeciwwagą dla i. może być tylko prawda pojęta jak zgodność poznania z zastaną (a nie zaprojektowaną) rzeczywistością, oraz personalistyczna wizja człowieka jako osoby posiadającej godność i prawa płynące z jej nienaruszalnej natury. Program polityczny nie jest i., jeśli społeczeństwo traktowane jest podmiotowo, a celem jest dobro wspólne.

Propaganda

Propaganda to celowe działanie zmierzające do ukształtowania określonych poglądów i zachowań zbiorowości ludzkiej lub jednostki.

Propaganda totalitarnych reżymów polega na manipulacji intelektualnej i emocjonalnej z użyciem jednostronnych, niewłaściwych etycznie lub nawet całkowicie fałszywych argumentów i wiąże się ściśle z użyciem dezinformacji, zmierza do upowszechnienia trwałych postaw społecznych poprzez narzucenie i zmuszenie odbiorców do przyjęcia określonych treści i stanowi jeden z elementów indoktrynacji.

Propaganda obejmuje szeroki zakres form przekazywania treści. Może być to sztuka wizualna, polegająca na używaniu zrozumiałych i powszechnie znanych symboli, przedmiotów, fotografia, muzyka, radio (a obecnie również telewizja i Internet), język ciała, taniec, literatura (praktycznie w każdej znanej formie, także ulotki), teatr oraz kino.

Indoktrynacja

Indoktrynacja to świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych ideologii i doktryn, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, korzystający z propagandy, stosowanej przez środki masowego przekazu, system oświaty szkolnej i pozaszkolnej. Istotną cechą indoktrynacji jest świadome pozbawianie odbiorców wiedzy o kierunkach przeciwnych do promowanych.

Totalitarna ideologia

Podstawę totalitarnych ideologii stanowi negatywna ocena rzeczywistości wg arbitralnych kryteriów oraz wiara ich twórców, że jedynie oni posiadają słuszną receptę na uszczęśliwienie ludzkości, która musi podzielać to przekonanie. Każdy, kto nie zgadza się z tym poglądem ogłaszany jest za wroga ludzkości, którego należy "nawrócić" lub zniszczyć.

Ilustracją tego stosunku promotorów totalitarnej ideologii może być dialog w saunie z filmu "Kingsajz", zwłaszcza wypowiedź Kilkujadka:
Olgierd Jedlina: Kumotrze Szyszkowniku, coś mi przyszło do głowy. Dlaczegóż by po prostu nie udostępnić eliksiru wszystkim? Wtedy nareszcie będziemy wiedzieli, kto chce być krasnalem, a kto nie. Prawdziwi krasnale zostaną, a innych nam nie potrzeba.
Kilkujadek: Sęk w tym, że my potrzebujemy wszystkich. I tych co chcą, i tych co się wahają. Bo inaczej mogłoby dojść do tego, że któregoś dnia tylko my dwaj musielibyśmy koniom grzywy pleść. Ja wiem, polococktowcy nas nie kochają. Ale my ich tak długo będziemy kochać, aż oni nas wreszcie pokochają.

Jeżeli za brakiem zgody na totalitarną ideologię, a przeciw niej przemawiają rzeczowe argumenty, to jej propagatorzy ignorują argumenty, a ich głosicieli dyskredytują i niszczą publicznie, uciekając się nawet do przemocy fizycznej (np. seryjny samobójca).

Już Paul Valéry zauważył: Kiedy nie można zaatakować myśli, atakuje się myśliciela.

Jeżeli argumenty wspiera nauka, to wszelkimi sposobami podważa się rezultaty badań, a związanych z nimi naukowców ośmiesza i uniemożliwia polemikę.

Jeżeli argumenty oponentów totalitarnej ideologii wynikają z innej wizji człowieka, którą wspiera jakaś instytucja lub organizacja, to atakuje się ją i jej czołowych przedstawicieli.

Jeżeli oponentem totalitarnej ideologii jest państwo, to staje się ono celem zharmonizowanych, jawnych lub ukrytych, wrogich działań politycznych, gospodarczych, w tym finansowych, i społecznych, które destabilizują nie tylko dane państwo, ale i osłabiają pozycję rządzących nim polityków. W niektórych przypadkach zewnętrzne działania polegają na prowokowaniu przewrotów politycznych.

Cechy totalitarnej ideologii

Odnosi się do całej ludzkości i do wszystkich sfer życia indywidualnego i zbiorowego. Daje jedynie słuszne wskazania motywowane dobrem ludzkości i wymaga ich przestrzegania przez wszystkich.

O ile o samej ideologii możemy powiedzieć, że jest całościową propozycją światopoglądową jej autorów skierowaną do innych ludzi, o tyle totalitarna ideologia jest "propozycją nie do odrzucenia", musi obowiązywać wszystkich.

Wskutek tego totaliści odrzucają merytoryczną dyskusję na argumenty, która mogłaby obnażyć słabości ideologii, są propagatorami relatywizmu, który usuwa wszelkie trwałe punkty odniesienia, odrzucają prawdę oraz zwalczają autorytet swoich oponentów. Równocześnie poddają społeczeństwo indoktrynacji oraz stosują nieustannie zmasowaną propagandę, której zasady Józef Goebbels sformułował następująco:

• Absolutnym prawem państwa jest nadzorowanie kształtowania się opinii publicznej.
• Zwykła propaganda ma niewiele wspólnego z obiektywizmem i jeszcze mniej z prawdą.
• Im większe kłamstwo, tym ludzie łatwiej w nie uwierzą.
• Kłamstwo, aby stało się prawdą, musi być dostatecznie często powtarzane.
• Kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą.

Skuteczność indoktrynacji i propagandy wzmacniają manipulacje językowe, które powodują chaos w głowach i sercach ludzi, co niewprawionych w samodzielnym myśleniu czyni jeśli nie zwolennikami totalizmu, to przynajmniej obojętnymi wobec niego.

Propaganda totalitarnych ideologii nie odwołuje się do rozumu, lecz emocji, bo jak zauważył Czesław Banach Emocje wyzwalają nowe emocje i wtedy trudniej trafić po rozum do głowy. Jej istotnym składnikiem jest obietnica zbudowania krainy szczęśliwości na ziemi, hasła wolności, równości i dobrobytu, których osiągnięcie uwarunkowane jest pokonaniem wroga/wrogów.

Kusząca wizja przyszłości jest przedstawiana w prosty, nie budzący wątpliwości sposób, bo za prawdę ludzie są skłonni uważać to, co rozumieją, a to co trudne do zrozumienia wydaje się być nieprawdziwe.

W walce z wrogami należy zachować zwartość i jedność oraz postępować bezwzględnie, zgodnie z makiaweliczną maksymą cel uświęca środki. Społeczeństwo, które zaakceptuje tę zasadę ulega degeneracji, jak to wyraził Georges Bernanos Pierwszą oznaką zepsucia żywego jeszcze społeczeństwa jest to, że cel uświęca środki.

Jeżeli chodzi o stosowanie przemocy wobec przeciwników totalitarnych ideologii, to istnieje pewna różnica między ustrojami autorytarnymi i uchodzącymi za demokratyczne. W tych ostatnich przemoc fizyczna jest stosowana rzadziej i dyskretnie, gdyż głównym narzędziem sekowania wrogów są działania socjotechniczne w mediach oraz legislacja i usłużni, zdeprawowani sędziowie.

Nie oznacza to jednak, że skuteczność przemocy niefizycznej jest mniejsza, bo jak powiedział Paulo Coelho by zapanować nad człowiekiem, trzeba sprawić, by zaczął się bać.

Współczesność

1. Globalizacja świata sprzyja zmniejszaniu się rzeczywistego wpływu członków społeczeństwa na kształtowanie się władzy i politykę, gdyż pojawili się gracze o sile sprawczej większej niż mają współczesne państwa, a nie podlegający kontroli społecznej.
2. Państwa porzuciły w praktyce zasadę pomocniczości i ingerują w coraz więcej obszarów życia społecznego i prywatnego, bez pytania społeczeństwa o zgodę.
3. Nastąpił duży rozrost biurokracji państwowej (rządowej i samorządowej), która odgrywa coraz większą rolę w rządzeniu państwem.
4. Zasada nieusuwalności sędziów w połączeniu z odrzuceniem moralności i etyki zawodowej oraz silnym korporacjonizmem zawodowym zachwiała równowagę trójpodziału władzy i spowodowała, że kluczowe instytucje sądownicze nabrały charakteru politycznego i stały się uczestnikami gier politycznych w skali międzynarodowej.
5. Media – dzięki wynalazkom technicznym – zwiększyły bardzo swoje oddziaływanie, stając się mediami masowymi, a wskutek zmian własnościowych porzuciły swoją dotychczasową niezależność i misję "czwartej władzy" i – opanowawszy umiejętność manipulacji socjo- i psychotechnicznej stały się narzędziem w walkach politycznych i gospodarczych w skali globalnej, które służy urabianiu opinii. Działają jak asymetryczny zawór sterowany, który przekaz zwolenników ideologii wzmacnia i szeroko rozprowadza, a jej oponentów osłabia i limituje.
6. Szczególne znaczenie w działaniach indoktrynacyjnych i propagandowych ma telewizja, film oraz internet, które operują obrazem, bo jak zauważył Gustave Le Bon "tłum umie myśleć wyłącznie obrazami, (…) tylko za pomocą takiego przedstawienia można tłum porwać i prowadzić do działania".
7. Wskutek zalewu informacji medialnych i ograniczonej możliwości przetwarzania ich zwiększyła się podatność ludzi na zewnętrzne sterowanie.
8. Do narzucania totalitarnej ideologii wykorzystywane są uzależnione finansowo od sponsorów ponadnarodowe i międzynarodowe organizacje (np. ONZ, WHO, WTO), których autorytet ma nadawać światową ważność i zasadność żądaniom ideologów oraz pozarządowe organizacje, których zaangażowanie w promocję różnych elementów ideologii ma nadawać propagandzie ideologicznej charakter pożądanych działań dla ogólnego dobra ludzi i przysparzać akceptacji społecznej.
9. Promotorzy i sponsorzy totalizmu wykorzystują istniejące i tworzone przez siebie organizacje pozarządowe również do dyskretnego przekazywania pieniędzy do dyspozycyjnych osób opiniotwórczych jako zapłatę za ich usługi.
10. Szkolnictwo, szczególnie szkolnictwo wyższe, zostało opanowane przez lewactwo. Szkoły stały się miejscem ideologizacji. W wyniku tego obniżył się poziom kształcenia oraz zmniejszyła zdolność absolwentów szkół do samodzielnego myślenia. Marne wykształcenie zwiększa zdecydowanie podatność na indoktrynację i propagandę.
11. Wynalazki socjologiczne w postaci poprawności politycznej i mowy nienawiści Mowa nienawiści jest wtedy, gdy ty krytykujesz moje poglądy. A wolność słowa jest wtedy, gdy ja krytykuję twoje. stały się narzędziem ukrytej cenzury i autocenzury, pretekstem oraz uzasadnieniem łamania zasad demokracji.
12. Kultura została zideologizowana, głosząc relatywizm kulturowy oraz równoważność pragnień i praw stała się antykulturą.
13. Pomysł społeczeństwa otwartego stał się źródłem dyskryminacji osób, grup społecznych, społeczeństw i narodów, wbrew głoszonym hasłom równości i zakazu dyskryminacji, między innymi ze względu na wyznanie lub pochodzenie narodowe.
14. Podwójne standardy - jedne dla swoich i silniejszych, drugie dla obcych i słabszych - są stosowane zgodnie z "moralnością Kalego". Przykładem tego może być tolerancja, o której Jacob Rees-Mogg powiedział: Problem z liberalną tolerancją polega na tym, że rozciąga się ona tylko na to, co lubi.

Wnioski

Resumując – odpowiedź na pytanie, czy krajach demokratycznych może być dzisiaj propagowana totalitarna ideologia jest twierdząca "TAK", może być i jest - demokracja totalitarna.

Że tak jest, można przekonać się porównując rzeczywistość z opublikowanymi pomysłami zachodnich myślicieli i ideologów neomarksizmu, m.in. tolerancją represywną, która jest wynalazkiem Herberta Marcusego. Ale nie tylko z tymi, których celem jest destrukcja. Także z  takimi, które w założeniu powinny zapobiegać złu. Do tych ostatnich zaliczyć można pomysł w postaci "demokracji walczącej", który - w opinii jego autora Karla Loewensteina, amerykańskiego politologa i uchodźcę z nazistowskich Niemiec, zwolennika liberalnej demokracji - miałby za pomocą prewencyjnych działań państw bronić ich systemy demokratyczne przed wewnętrznymi zamachami i atakami, uniemożliwiając ich demontaż przy użyciu mechanizmów demokratycznych przez wrogie siły. Jednak, jak to nierzadko się dzieje, teoretycznie dobre pomysły można łatwo - m.in. w połączeniu z koncepcją "pozytywizmu prawniczego" (prawem jest wyłącznie zespół norm ustanowionych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu) - wykorzystywać niezgodnie z pierwotną intencją — vide np. "Przestępstwo z nacjonalizmu", "Pozytywizm prawny przeciw Gościowi Niedzielnemu".

Prof. Anna Pawełczyńska sformułowała zasady obrony przed współczesną ideologią totalitarną i ją promującą propagandą: Warunkiem przetrwania ludzkiego świata jest stworzenie równie sprawnego globalnego systemu samoobrony. Musi on mobilizować społeczność jednoczącą się dzięki więzom moralnym.
Podstawowym warunkiem niezbędnym do tego, aby samoobrona była skuteczna jest rozpoznanie zagrożeń, powszechne zrozumienie, iż relatywizm moralny stanowi również broń masowej zagłady, a znaku rozpoznawczego różnych odmian totalitaryzmu szukać należy na poziomie uznawanych i realizowanych wartości.