- zbiór wyrazów ułożonych i opracowanych według pewnej zasady, zwykle objaśnianych pod względem znaczeniowym;
- indywidualny zasób wyrazów.
- słownik dwujęzyczny [wg SJP PWN] słownik, w którym są podane wyrazy jednego języka i odpowiadające im wyrazy innego języka.
- podstawić—podstawiać [wg SJP PWN] zastąpić jedną osobę inną osobą, jedną rzecz inną rzeczą.
- system znaków dźwiękowych służących do porozumiewania się przez członków danego narodu, społeczeństwa;
- sposób porozumiewania się ludzi pewnego środowiska lub zawodu oraz zapisu i przekazywania informacji w jakiejś dziedzinie wiedzy;
- sposób formułowania wypowiedzi w mowie lub piśmie, charakterystyczny dla danego człowieka, autora, dzieła, epoki;
- utrwalony społecznie zespół znaków dotyczących jakichś działań człowieka lub wyrażających jego emocje oraz każdy układ elementów rzeczywistości, któremu człowiek nadał jakąś treść.
- w logice: znaczenie nazwy, rozumiane jako zbiór cech wyróżniających, wspólnych wszystkim przedmiotom oznaczanym przez tę nazwę. Znajomość konotacji nazwy pozwala wskazać przedmiot, któremu owa nazwa przysługuje;
- w stylistyce: otoczka, aura znaczeniowa wyrazu, będąca zbiorem kojarzonych z nim rozmaitych, drugorzędnych i okazjonalnych cech semantycznych, wytworzona w rezultacie częstego pojawiania się tego wyrazu w pewnych kontekstach leksykalnych;
- w składni: zdolność wyrazu otwierania miejsca w tekście dla określonych innych wyrazów ze względu na łączące je z nimi związki kategorialno–gramatyczne lub też ze względu na związki znaczeniowe.
- odcień [wg SJP PWN] (znaczeniowy, emocjonalny) drobna różnica zaznaczająca się w czymś
- myślowe odzwierciedlenie istotnych cech przedmiotów lub zjawisk;
- wyobrażenie, pogląd, wiedza o czymś.
- stygmatyzacja [wg SJP PWN] publiczne potępianie jakiejś osoby lub grupy osób i odrzucanie ich w kontaktach społecznych
Słownik podstawień
Język służy nie tylko do porozumiewania się. W języku myślimy, wyrażamy siebie, opisujemy rzeczywistość i tworzymy kulturę. Język ma wpływ na rozwój pojedynczego człowieka, narodów i społeczeństw. Bogaty język i sprawny umysł
pozwalają nam szukać odpowiedzi na podstawowe pytanie egzystencjalne: Skąd pochodzimy, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy? Wraz z rozwojem ludzkości następował rozwój języka/języków. W miarę rozwoju kontaktów między ludźmi
precyzowało się znaczenie dźwięków, znaków oraz słów. Rozumienie treści, które ono niosą, przez coraz większy krąg ludzi sprzyjało powstawaniu cywilizacji.
Historia nauki uczy nas, że wymiana myśli oraz dyskurs naukowy przynosi pozytywne rezultaty, gdy posługujemy się dobrze zdefiniowanymi pojęciami, a gdy panuje chaos pojęciowy, to dochodzi do kłótni i przepychanek słownych.
Ponieważ przekaz, który do nas dociera ma znaczący wpływ na nasze myślenie o sobie i otaczającym nas świecie oraz nasz stosunek do niego, to język może i jest wykorzystywany też jako narzędzie celowego, zaplanowanego wpływania na myślenie, postawy, zachowania ludzi. W tym przypadku język, rozumiany jako dżwięki, znaki, obrazy i słowa, jest narzędziem reklamy, propagandy oraz indoktrynacji. Szczególnie perfidne i zarazem niebezpieczne są oddziaływania realizowane metodą małych kroków i manipulacje na odcieniach znaczeniowych i emocjonalnych. Słowa mogą mieć konotację pozytywną, negatywną lub neutralną. Możną ją zmieniać przez wielokrotne powtarzanie słowa w nowym kontekście, zmienionym, a nawet przeciwnym, w stosunku do poprzedniego, już utartego. Tak więc - dla celów promocji idelogii - słowom o konotacji neutralnej nadaje się wydźwięk negatywny lub nawet pejoratywny, pojęciom o konotacji negatywnej zaś nadaje się zabarwienie pozytywne.
Zmienianie znaczenia słów przez podstawianie służy do ideologizacji języka, jest wykorzystywane w nowomowie stanowi istotny składnik poprawności politycznej i umożliwia niejawną cenzurę, a równocześnie utrudnia bardzo debatę publiczną.
Zjawisko to można zilustrować na przykładzie słowa tolerancja (łac. tolerantia 'znoszenie, cierpliwa wytrwałość'). "Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego"
(SJPD) zawiera taką jego definicję dla sfery relacji międzyludzkich: tolerancja - wyrozumiałość,
pobłażanie dla cudzych poglądów, wierzeń, dla czyjego postępowania
, a "Słownik języka polskiego PWN" (SJP PWN):
tolerancja - poszanowanie czyichś poglądów, wierzeń, upodobań, różniących się od własnych
.
"Wielki słownik języka polskiego pod red. P. Żmigrodzkiego" (WSJP) podaje dwie definicje: tolerancja 1. (religijna)
poszanowanie cudzych poglądów, wierzeń, preferencji i sposobów postępowania, różnych od tych, które samemu się przejawia; 2. (pobłażanie) pobłażanie dla niepożądanych i nagannych zjawisk i czynów lub osób
nagannie się zachowujących
.
SJPD, który był wydany w okresie od 1958 do 1969 roku używa w objaśnieniu słowa tolerancja wyrazów wyrozumiałość, pobłażanie, we współczesnym internetowym SJP PWN wyrazy te zastąpiono już - zgodnie, jak się wydaje, z nakazem poprawności politycznej - wyrazem poszanowanie. Oznacza to zmianę dotychczasowego znaczenia słowa tolerancja w kierunku zrozumienia i akceptacji, co powoduje rozmycie dotychczas jednoznacznego znaczenia słowa toleracja oraz utrudnienie dyskursu społecznego.
Jednym ze sposobów przeinaczania znaczenia słów jest usuwanie z obiegu definicji niektórych pojęć oraz używanie ich w kontekstach, które przeczą pierwotnemu, powszechnemu rozumieniu ich sensu. Przykładowo, sentencja Alexisa de Tocqueville'a
Wolność człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego człowieka.
stwierdza wprost, że wolność jednostki nie jest nieograniczona. Dlatego obecnie jest ona coraz rzadziej cytowana, natomiast słowo wolność jest używane bez
żadnych wyjaśnień w publikatorach najczęściej w tekstach sugerujących, że niczym nieograniczona wolność jednostki jest imperatywem kategorycznym i jej wartość jest nadrzędna nad innymi wartościami, w tym dobrem wspólnym.
W sposób ukryty można również zmieniać znaczenie przekazu przed zastępowanie słów innymi wyrazami o takiej samej konotacji emocjonalnej, ale o innym odcieniu znaczeniowym. Służy to zmianie oceny elementów rzeczywistości. Takie zjawisko obserwuje się dzisiaj przede wszystkim w przypadku pojęć odnoszących się do stosunków społecznych, moralności i wiary, czyli do sfery, w której stosunkowo łatwo wzbudzać emocje. Jest ono często związane z etykietowaniem i stygmatyzacją ludzi.
Poniższa lista zawiera przykłady świadomych manipulacji językowych, wykorzystywanych do promocji ideologii, które w rzetelnej debacie publicznej, sporze na argumenty, byłyby na pozycji spalonej. Takie manipulacje są bardzo groźne, ponieważ zmieniają
nas stopniowo, prawie w niezauważalny sposób. Dla własnego dobra warto poświęcić parę chwil na refleksję nad tym zjawiskiem.
Strzałka (→) wskazuje na kierunek podstawienia znaczenia.
aborcja → dzieciobójstwo
akceptować → tolerować
akceptacja akceptacja - przyjęcie czegoś, zgoda na coś, uznanie, zatwierdzenie, potwierdzenie, aprobata czegoś → tolerancja
amoralność → wolność
ateistyczne państwo → państwo światopoglądowo neutralne
bezbożność → nowoczesność
bezprawie → demokracja walcząca
biegły sądowy → nieomylna wyrocznia
brak odpowiedzialności → wolność
choroba → ciąża, stan błogosławiony
cnota → nieróbstwo, lenistwo
członek mniejszości → jednostka prześladowana
dyktatura → demokracja walcząca
depopulacja → ludobójstwo
dobro → prawo stanowione przez człowieka
domknięcie systemu → dyktatura
ekologizm → ekologia
ekonomiczna przydatność człowieka → miara wartości życia ludzkiego
ekspert → wyższy stopień znawcy, z którym nie wolno polemizować
faszysta → wyznawca tradycyjnych wartości
faszyzm → patriotyzm
fundamentalizm → wierność wartościom i zasadom
gatunek zwierzęcia → człowiek
głoszenie publicznie półprawd i kłamstw → wyraz wolności słowa
głupiec → wierzący w Boga
grupa uciskająca → większość
grupa uciskana → mniejszość
humanitarna śmierć → eutanazja
humanitaryzm → zabijanie dzieci nienarodzonych, kalekich, starców
imaginacja → rzeczywistość
inaczej zdrowy → chory
inaczej sprawny → niepełnosprawny, inwalida
interes partykularny, interes partii → interes państwa
jednolitość → jedność
laicyzm → neutralność
łamanie Konstytucji RP → przywracanie praworządności
łamanie prawa → utwierdzanie praworządności
mądry inaczej → głupi
miłosierdzie → pobłażanie
mniejszość → ofiara przemocy większości
mniejszość (lewicowo-liberalna) → postępowa część społeczeństwa
mowa nienawiści → cytowanie Pisma Świętego
nacjonalizm → patriotyzm
nieograniczona wolność jednostki → wolność
niesprawny → sprawny inaczej
norma → odstępstwo od normy
normalność → dewiacje
nowe → dobre
ofiara przemocy → mniejszość, kobieta
ograniczenie wolności → moralność, religia, wartości
opinia większości → prawda
opium ludu, opium dla ludu, opium dla mas → religia
opresyjne środowisko → tradycyjna rodzina
optymizm (bezmyślny) → nadzieja
państwo świeckie → państwo zwalczające Kościół katolicki
państwo promujące ateizm → państwo bezstronne religijnie i światopoglądowo
pasożyt → dziecko w łonie matki
patriota → faszysta
płeć kulturowa, płeć społeczna → prawdziwa płeć
poniżanie → krytyka, ocenianie, wartościowanie
poprawność polityczna → bezrefleksyjne podporządkowanie się normom zachowania narzucanym z pobudek politycznych przez dominujące grupy polityczne w celu panowania nad społeczeństwem
postęp społeczny → zgoda na zabijanie bezbronnych ludzi
postęp techniczny → postęp w rozwoju człowieka
poszanowanie dla ideologii → szacunek dla człowieka, który ją reprezentuje
pożądanie → uczucie
praca seksualna (sex working) → prostytucja
prawda indywidualna → kłamstwo
prawda uzgodniona (umowa społeczna) → prawda
prawo reprodukcyjne → zabijanie dzieci nienarodzonych
przesąd → religia
przeszkoda do usunięcia na drodze do pełnej wolności → płeć biologiczna
przeszkoda na drodze do kariery → dziecko
przeszkoda na drodze do sukcesu → moralność
przyjemność → szczęście
przymus → przemoc
racja, słuszność, pogląd (przekonanie) → prawda
rozdział Kościoła i państwa → zwalczanie Kościoła katolickiego, rugowanie z przestrzeni publicznej symboli wiary oraz atakowanie wierzących i promowanie ateizmu
rozpasanie moralne → wyraz wolności człowieka
rozwiązłość → wolność
równocenność → równość (wobec prawa, w godności ludzkiej)
samowola → wolność
społeczeństwo → naród
sprawca przemocy → większość, mężczyzna
stare → złe
status majątkowy lub społeczny → żródło godności człowieka
stresowanie → stawianie wymagań, egzekwowanie obowiązków
swawola → wolność
szkodnik → człowiek
szowinizm → patriotyzm
tolerancja → uznanie kłamstwa
tolerancja represywna Tolerancja represywna - tradycyjna tolerancja mniejszości.
[za: Krzysztof Karoń,
„Historia antykultury. Podstawy wiedzy społecznej. Wersja robocza”, str. 410] → tolerancja tradycyjna
tolerancja wyzwalająca, tolerancja nietolerująca Tolerancja wyzwalająca - tolerancja nietolerująca reakcyjną większość, ale tolerującą
postępową mniejszość, która ma moralne prawo - w imię postępu - do nietolerowania sił reakcji.
[za: Krzysztof Karoń, „Historia antykultury . Podstawy wiedzy społecznej. Wersja robocza”,
str. 411] → tolerancja postępowa
twór materialny → człowiek
ucisk, ciemiężenie → stawianie wymagań, egzekwowanie obowiązków
ucisk duchowy → religia
uczciwy inaczej → złodziej
umowa społeczna (prawda uzgodniona) → wiedza, prawda
usunięcie płodu → zabicie dziecka w łonie matki
uwłaczanie godności człowieka → ocenianie czynów
uznanie uznanie - szacunek, poważanie, poszanowanie, pochwała → tolerancja
użyteczność → prawda
walka o władzę → obrona demokracji
wesołość → radość
wiedza absolutna → wiedza eksperta, biegłego sądowego
większość → siła tyranizująca mniejszość
głoszenie publicznie półprawd i kłamstw → wyraz wolności słowa
wolność → uleganie instynktom i namiętnościom
wyrocznia → ekspert, biegły sądowy
wyraz humanizmu → eutanazja
wyrażanie swojej opinii → kłamanie
zabijanie dzieci w łonie matki → prawo matki
zacofanie → obrona ludzkiego życia od poczęcia do naturalnej śmierci
zacofanie → religia katolicka
zacofaniec → katolik
zastępowanie → wspieranie
zjednoczenie → jednomyślność
zlepek komórek → nienarodzone dziecko
zło → prawo Boże, prawo naturalne
zło społeczne → konserwatyzm
zmiana → postęp
zniewolenie → religia katolicka
związki partnerskie → wyraz postępu i wolności
żródło patologii → rodzina
żródło przemocy → rodzina
