Stan demokracji

Polska, mimo, że obecnie władzę sprawuje w niej koalicyjny "rząd 13 grudnia", którego członkowie działają zgodnie ze "swoim rozumieniem prawa" i pod hasłem "demokracja walcząca", pozostaje krajem o ustroju demokratycznym i członkiem wspólnoty państw demokratycznych. Demokracja jest systemem politycznym, do którego poprawnego funkcjonowania wymagana jest świadoma aktywność polityczna istotnej części społeczeństwa, oparta na wysokim poziomie intelektualnym i moralnym.

Powyższe stwierdzenia implikują, że wiedza o tym czym jest demokracja powinna być powszechna. Wydaje się jednak, że tak nie jest. A co o tym świadczy?

Po pierwsze w przestrzeni publicznej debaty na temat istoty demokracji i jej formy w naszym kraju odbywają się tylko sporadycznie i w ograniczonych zakresie.
Brakuje prawdziwych dyskusji na temat demokracji w ogóle oraz możliwych jej formach w Polsce.
Pojawiające się w dominujących mediach teksty i wypowiedzi mają raczej charakter przekazów indoktrynujących, a nie wypowiedzi polemicznych.

Może to sugerować, że wiedza społeczeństwa o demokracji, zwłaszcza współczesnej jest kompletna i wszystko jest jasne. Tak jednak nie jest.
Między formami demokracji w różnych państwach istnieją wyraźne różnice, które spowodowane są ich historią, kulturą oraz temperamentem politycznym ich mieszkańców, jak również uwarunkowaniami geopolitycznymi.
Ponadto stan demokracji w danym państwie nie jest czymś stałym, lecz może zmieniać się, poprawiać lub pogarszać, z czasem, w zależności od uwarunkowań zewnętrznych oraz wydarzeń wewnętrznych.

Pomiar jakości formy rządów

Ten stan rzeczy odzwierciedlają próby systematycznego pomiaru jakości demokracji. Jednoznaczna ocena stanu demokracji jest trudna, ponieważ na temat pojęcia demokracji trwają ciągłe dyskusje.
Mimo tego podejmowane są próby usystematyzowania pomiaru jakości demokracji (np. the Economist Intelligence Unit’s Index of Democracy, Freedom House, Polity IV, Vanhanen’s Index of Democracy, the Index of Effective Democracy).

Od 2006 roku firma Economist Intelligence Unit (EIU) wyznacza okresowo tzw. wskaźnik demokracji (Index of Democracy) dla 167 krajów (165 niezależnych państw i 2 terytoriów) oraz 7 regionów świata.
Na wynik składają się oceny procedury wyborczej i pluralizmu, funkcjonowania administracji publicznej, aktywności politycznej obywateli, kultury politycznej oraz wolności obywatelskich ^notka Szczegółowy opis modelu oceny stanu demokracji znajduje się w załączniku do raportu EUI za rok 2024 na str. 65-79.

Na wypadkową wartość wskaźnika demokracji mają duży wpływ odpowiedzi na pytania o:

1. wolność i uczciwość wyborów,
2. bezpieczeństwo głosujących,
3. wpływ obcych mocarstw na rząd,
4. zdolność urzędników państwowych do wdrażania polityk.

Największa wartość wskaźnika wynosi 10 (100%). W zależności od jego wartości stan demokracji określa się jako demokrację pełną (Full democracy), demokrację wadliwą (Flawed democracy), mieszaną formę rządów (Hybrid regime) i autorytarną formę rządów (Authoritarian regime).
Zakresy punktów dla poszczególnych rodzajów form rządów:

1. Demokracja pełna (D): 8-10 punktów (80-100%).
2. Demokracja wadliwa (DW): 6-7,9 punktów (60-79%).
3. Mieszana forma rządów (M): 4-5,9 punktów (40-59%).
4. Autorytarna forma rządów (A): < 4 punkty (< 40%).

Aktywność polityczna obywateli może mieć trzy formy:

1. wystąpienia publiczne i udział w przedsięwzięciach na forum publicznym, np. udział w demonstracjach,
2. udział w inicjatywach w celu oddziaływania na polityków w ciałach ustawodawczych lub wykonawczych, np. podpisywanie petycji,
3. udział w wyborach, np. głosując na polityków lub partię (prawo czynne wyborcze) lub kandydując (prawo bierne wyborcze).

Istnieje wiele określeń kultury politycznej. Wg jednej z definicji (Jerzy J. Wiatr) kultura polityczna to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Obejmuje ona:

• wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie polityką;
• ocenę zjawisk politycznych, sądy jak powinna być sprawowana władza;
• emocjonalny stosunek do Ojczyzny, państwa, wrogów;
• uznane wzory zachowań politycznych.

Dla demokracji najwłaściwszy jest model uczestniczącej kultury politycznej, w której obywatele dążą do uzyskania pełnej wiedzy o życiu politycznym i pragną w nim aktywnie uczestniczyć.

Wg słownika PWN przez wolności obywatelskie rozumie się sformułowane przez konstytucję i ustawodawstwo zobowiązanie władzy państwowej do nieingerowania w określone sfery życia osobistego i publicznego obywateli.

Wyniki oceny jakości demokracji

W tabeli 1a zebrano wyniki oceny stanu demokracji w okresie 2006-2024. W wierszach poszczególnych kolumn podano liczbę krajów w poszczególnych grupach form rządów.

W tabeli 1b przedstawiono strukturę czterech form rządów w 2024 roku wg liczby państw i ludności^notka Określenie "świat" odnosi się do ludności 167 państw objętych oceną wskaźnika demokracji. Ponieważ badanie nie obejmuje tylko bardzo małych państw, to jest to prawie cała szacowana ludność świata..

Tabela 1a: Wyniki oceny stanu demokracji w okresie 2006-2024

W roku 2024 liczba pełnych demokracji zwiększyła się się o 1 (jeden) do 25 w stosunku do roku 2023 - do tej grupy awansowały Estonia (pozycja 21=), Czechy (pozycja 23=) i Portugalia (pozycja 23=), a Francja (pozycja 26) i Korea Płd. (pozycja 32) spadły do grupy demokracji wadliwych. Liczba demokracji wadliwych zmniejszyła się o 4 (cztery) do 46. Z tej grupy spadły do grupy "mieszane formy rządów" trzy państwa: Rumunia (pozycja 72), Papua Nowa Gwinea (pozycja 73) i Paragwaj (pozycja 75). Te dwa ostatnie państwa były w grupie demokracji wadliwych tylko w roku 2023: Papua Nowa Gwinea (pozycja 72=) i Paragwaj (pozycja 74). Liczba państw w grupie "mieszane formy rządów" zwiększyła się o 2 (dwa) z 34 do 36. Liczba państw o autorytarnej formie rządów zwiększyła się zwiększyła się o 1 (jeden) z 59 do 60.

EUI skomentowało obecny stan demokracji w następujący sposób:

Cztery lata po wybuchu pandemii COVID-19, która doprowadziła do ograniczenia wolności na całym świecie, wyniki z 2024 r. wskazują na utrzymujący się problem z demokracją. Tylko mniejszość krajów (37) poprawiła swój wynik indeksu w 2024 r., a margines poprawy dla większości był niewielki i często z niskiej bazy. Znacznie większa liczba (83) odnotowała spadek swojego wyniku, a niektóre z tych pogorszeń były znaczne. Wyniki pozostałych 47 krajów pozostały bez zmian. Oznacza to, że jakość demokracji w 130 krajach spośród 167 objętych wskaźnikiem uległa pogorszeniu lub nie uległa poprawie.

Liczba krajów sklasyfikowanych jako demokracje zmniejszyła się o trzy (3) w porównaniu z rokiem 2023, do 71, a wartość ogólnego wskaźnika zmniejszyła się do 5,17, z 5,23 w 2023 roku. Jest to stosunkowo niewielki spadek o 0,06 punktu, porównywalny z tym odnotowanym w latach 2022-2023. Średni wynik dla 71 demokracji pozostał bez zmian, co było rozczarowujące, biorąc pod uwagę, że rok 2024 był rokiem wielkich wyborów, po których można by oczekiwać poprawy wartości ogólnego wskaźnika. Jednak, podobnie jak w 2023 roku, należy zauważyć, że pogorszenie się wskaźnika w 2024 roku nie było spowodowane przez demokracje na świecie. Spadek był wynikiem dalszego pogorszenia średniego wyniku dla „reżymów autorytarnych”. Ten trend ostatnich lat wydaje się potwierdzać, że „reżymy autorytarne” z czasem stają się jeszcze bardziej autorytarne. Autokratyczni władcy nie dążą do spełniania powszechnego oczekiwania zmian poprzez demokratyzację swoich systemów politycznych, lecz do zaostrzenia działań i tłumienia wszelkich przejawów sprzeciwu. Wydaje się również, że uczą się od siebie nawzajem, jak najlepiej chronić się i neutralizować opozycję.

Na poniższych trzech wykresach zilustrowano zmiany stanu rządów. Wykres 1 przedstawia procentową zmianę liczby krajów z poszczególnymi formami rządów w stosunku do roku 2006.
Wykres 2 przedstawia strukturę czterech form rządów w poszczególnych latach, zaś wykres 3 - to samo dla dwóch zagregowanych grup. Na etykietach wykresów słupkowych podano liczby krajów.

Wykres 1: Dynamika zmian liczby państw w latach 2006-2024


Wykres 2: Zmiana struktury form rządów dla czterech grup w latach 2006-2024


Wykres 3: Zmiana struktury form rządów dla dwóch zagregowanych grup w latach 2006-2024

Wykresy 2-3 unaoczniają, że o ile okres 2006-2020 można nazwać okresem stagnacji demokracji, to lata 2021-2024 są okresem jej regresu. W roku 2024 liczba państw w grupach "Pełna demokracja" (14,4%) oraz "Demokracja wadliwa" (28,7) była mniejsza o 19 (25,7%) niż liczba państw w grupach "Mieszana forma rządów" (21,6%) oraz "Autorytarna forma rządów" (35,3%) i niższa o 8 niż w roku 2006.

Rys. 1a ilustruje formy rządów wg obszarów w skali globu w roku 2024. Na rys. 1b przedstawiono rozkład wskaźnika demokracji EIU w skali globu w roku 2024. Na rys. 2 zestawiono PNB (GDP) gospodarek G20 z wartościami wskaźnika demokracji (DI) oraz pozycjami w klasyfikacji DI w roku 2021.

Rys. 1a: Formy rządów wg obszarów w skali globu w roku 2024

Rys. 1b: Rozkład wskaźnika demokracji EIU wg formy rządów w skali globu w roku 2024

Rys. 2: Porównanie nominalnego PNB (mld USD), wskaźnika demokracji (DI) i lokat w klasyfikacji DI dla gospodarek G20 w roku 2021

Najlepszym i najkrótszym komentarzem zmian stanu demokracji na świecie są tytuły kolejnych raportów EIU:

2008:

Democracy in stagnation/Stagnacja demokracji

2010:

Democracy in retreat/Demokracja w odwrocie

2011:

Democracy under stress/Demokracja pod naciskiem

2012:

Democracy at a standstill/Zastój demokracji

2013:

Democracy in limbo/Demokracja w zawieszeniu

2014:

Democracy and its discontents/Demokracja i jej kontestatorzy

2015:

Democracy in an age of anxiety/Demokracja w okresie niepokoju

2016:

Revenge of the “deplorables”/Odwet "godnych pożałowania" [amer. polit. pot.] deplorables - od niesławnego wyrażenie użytego przez Hillary Clinton podczas jej kampanii prezydenckiej w roku 2016 na określenie konserwatywnych zwolenników Donalda Trumpa

2017:

Free speech under attack/Atak na wolność słowa

2018:

Political participation, protest and democracy/Udział w polityce, protest i demokracja

2019:

A year of democratic setbacks and popular protest/Rok niepowodzeń demokracji i powszechnego protestu

2020:

In sickness and in health?/Chora i zdrowa?

2021:

The China Challenge/Chińskie wyzwanie

2022:

Frontline Democracy and the Battle for Ukraine/Demokracja frontowa i bitwa o Ukrainę

2023:

Age of Conflict/Czasy konfliktu (wojny)

2024:

What’s wrong with representative democracy?/Co się dzieje z demokracją przedstawicielską?

Współgrają one szczególnie dobrze z wykresem 3. Dalsza część tekstu zawiera prezentację wyników indywidualnej oceny wybranych państw.

Tabela 2: Wyniki oceny dla państw zajmujących czołowe lokaty oraz innych wybranych w poszczególnych rodzajach formy rządów w roku 2024

W tabeli 3 i na wykresie 4a przedstawiono lokaty Polski i zmiany oceny stanu demokracji wg EIU dla niej w okresie 2006-2024. Przez cały ten okres Polska znajdowała się w grupie państw o demokracji wadliwej.

Tabela 3: Lokaty Polski w latach 2006-2024

W okresie 2006-2024 zmiany punktacji występowały w punktacji końcowej oraz wszystkich kategoriach.
W roku 2024 ocena procedury wyborczej (I) wzrosła w stosunku do poziomu w roku 2023, osiągając najwyższą wartość w okresie 2006-2014; ocena funkcjonowania administracji publicznej (II) nie zmieniła się w stosunku do okresu 2021-2022 i była na poziomie z lat 2006-2010 i 2017-2019; ocena aktywności politycznej obywateli (III) utrzymała się na dotychczas najwyższym poziomie, równym temu w latach 2014-2016 i ;2020-2022, ocena kultury politycznej (IV) nie zmieniła się względem roku 2022 (6,25), a  ocena swobód obywatelskich (V) została podwyższona w stosunku do roku 2021. W rezultacie tych zmian punktacja końcowa zwiększyła się o 0,14 do wartości 7,18, co jest trzecim najlepszym wynikiem w całym okresie oceny i Polska przesunęła się w klasyfikacji ponownie o 5 miejsc w górę, na miejsce 41, które zajmuje wspólnie z Indiami, które również przesunęły się o 5 miejsc w górę w stosunku do poprzedniego roku.

Dla porównania, na wykresach 4b i 4c pokazano zmiany oceny stanu demokracji wg EIU odpowiednio dla Węgier i Słowacji w okresie 2006-2024. Państwa te, podobnie jak Polska, przez cały ten okres należały do grupy demokracji wadliwych.

W tabelach 4 i 5 przedstawiono lokaty Ukrainy i Rosji w okresie 2006-2024. Ponieważ kraje zmieniły grupy przynależności, to w kolumnie drugiej obok pozycji jest umieszczony odpowiedni skrót nazwy formy rządów.

Tabela 4: Lokaty Ukrainy w latach 2006-2024

W tym okresie systematycznie zmniejszała się punktacja końcowa Ukrainy oraz obniżała się jej pozycja w klasyfikacji. W rezultacie Ukraina spadła z grupy państw o demokracji wadliwej (DW) do grupy państw z mieszaną formą rządów (M). W roku 2024 Ukraina przesunęła się o 4 miejsca w dół w stosunku do poprzedniego roku, na pozycję 91, uzyskując najgorszą ocenę od roku 2006.

Tabela 5: Lokaty Rosji w latach 2006-2024

Stan demokracji w Rosji pogarszał się systematycznie przez cały analizowany okres. W latach 2006-2010 Rosja należała do grupy państw z mieszaną formą rządów (M), a od roku 2011 znajduje się w grupie państw rządzonych autokratycznie (A). W roku 2022 Rosja przesunęła się w dół listy o 22 miejsca na pozycję 146, za Gwineą (poz. 145 - punktacja końcowa: 2,32) i przed Wenezuelą (poz. 147 - punktacja końcowa: 2,23) oraz Chinami (poz. 156 - punktacja końcowa: 1,94). W roku 2024 Rosja przesunęła się, mimo pogorszenia się punktacji końcowej, w górę listy o 2 miejsca na pozycję 144, za Wenezuelą (poz. 142 - punktacja końcowa: 2,31) oraz Nikaraguą (poz. 143 - punktacja końcowa: 2,26), a przed Gwineą (poz. 145 - punktacja końcowa: 2,21) oraz Chinami (poz. 148 - punktacja końcowa: 2,12).

Dla porównania w tabeli 6 przedstawiono lokaty Białorusi w okresie 2006-2024. Przez cały ten okres Białoruś znajdowała się w grupie państw rządzonych autokratycznie.

Tabela 6: Lokaty Białorusi w latach 2006-2024

Do 2013 roku Rosja zajmowała w klasyfikacji pozycję wyższą niż Białoruś. W okresie 2014-2018 było na odwrót. W roku 2019 Rosja poprawiła swoją lokatę o 10 miejsc ze 144 na 134 i wyprzedziła Białoruś o 16 miejsc. W roku 2020 Rosja uplasowała się na 124 miejcu (poprawa ponownie o 10 miejsc), wyprzedzając Białoruś o 24 miejsca. W roku 2022 Rosja spadła na 146 miejsce i nadal wyprzedza Białoruś, która w stosunku do poprzedniego roku przesunęła się w klasyfikacji o 7 miejsc w dół, na pozycję 153, przed Chinami (pozycja 156). W roku 2024 przesunęła się, mimo niezmienionej punktacji końcowej, o 2 miejsca w górę, na pozycję 151, ale za Chinami (pozycja 148).

W celu pokazania globalnego stanu demokracji na świecie, w tabeli 7 pokazano wynik zagregowanej analizy stanu demokracji dla 7 regionów oraz całego świata, którego ilustracją jest wykres 5.

Tabela 7: Zmiana wskaźnika demokracji EIU w okresie 2006-2024 wg regionów

Wykres 5: Zmiana wskaźnika demokracji EIU w okresie 2006-2024 według regionów

Od jakiegoś czasu demokracja nie cieszy się dobrym zdrowiem. Powyższa tabela oraz wykres unaoczniają regres lub stagnację demokracji na świecie od 2006 roku. Regresywne tendecje zaczęły się w latach 90. ubiegłego wieku, przyspieszyły w XXI wieku i osiągnęły apogeum w jego drugiej dekadzie. W roku 2024 ogólna średnia ocena stanu demokracji zmniejszyła się z 5,23 w roku 2023 do 5,17 i była najniższa od czasu stworzenia wskaźnika w roku 2006.

Na wykresie 5a pokazano w powiększeniu zmianę średniego wskaźnika demokracji EIU w latach 2006-2024 dla całego świata.

Wykres 5a: Zmiana średniego wskaźnika demokracji EIU w okresie 2006-2024 dla całego świata

Od roku 2015 trend zmian wartości średniej wskaźnika demokracji EIU dla świata jest ujemny, chociaż roczne zmiany są niewielkie. Na przestrzeni 9 lat ten wskaźnik zmniejszył się o 6,85%.

Wydaje się, że ten trend utrzyma się, a nawet pogłębi, w najbliższych latach. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest demografia. W roku 2006 w państwach z pewną formą demokracji żyło 51,3% ludności świata, a w roku 2024 - 45,4%. Oznacza to, że obecnie większość państw na świecie ma mieszaną lub autorytarną formę rządów" (56,9%) i żyje w nich większość ludności świata (54,6%). Społeczeństwa, dla których demokracja była jakąś wartością zmierzają ku zagładzie m.in. z powodu małego przyrostu naturalnego oraz napływu imigrantów z obszarów odmiennych cywilizacyjnie, z krajów o wysokim wskaźniku przyrostu naturalnego.

Inną przyczyną regresu demokracji są postępujące procesy globalizacji, które powodują, że rośnie odległość między sprawującymi władzę i jej poddanymi, zmniejsza się liczba ośrodków faktycznej władzy, które zarządzają coraz większymi, zróżnicowanymi cywilizacyjnie masami ludzkimi. Im większa liczebność i niejednorodność kulturowa społeczności, tym trudniejsze jest uzyskanie w konsensusu. Z tego powodu rządzący narzucają rządzonym swoje rozwiązania, pozorując dialog społeczny i równocześnie szermując pustymi hasłami demokracji. Ignorowanie przez władze różnic opinii publicznej przy podejmowaniu decycji stwarza warunki do powstania społecznego niezadowolenia grup oraz protestów.

Wśród 25 demokracji pełnych (Norwegia, Nowa Zelandia, Szwecja, Islandia, Szwajcaria, Finlandia, Dania, Irlandia, Holandia, Luksemburg, Australia, Tajwan, Niemcy, Kanada, Urugwaj, Japonia, Zj. Królestwo, Kostaryka, Austria, Mauritius, Estonia, Hiszpania, Czechy, Portugalia, Grecja) w roku 2024 jest 17 państw europejskich, z których 9 znajduje się w pierwszej dziesiątce.

Warto też zwrócić uwagę na liczbę ludności (wykres 6) oraz powierzchnię (wykres 6a) państw zajmujących pozycje od 1 do 11.

Wykres 6: Liczba ludności państw-liderów demokracji w roku 2022

Wykres 6a: Powierzchnia państw-liderów demokracji w roku 2024

Widać, że 7 państw-liderów demokracji w roku 2024 miała w roku 2022 ludność poniżej 6 milionów, a 6 państw z tej listy ma powierzchnię poniżej 110 tys. km². Na liście demokracji pełnych nie ma żadnego z 10 najludniejszych państw świata (Indie, Chińska Republika Ludowa, Stany Zjednoczone, Indonezja, Pakistan, Nigeria, Brazylia, Bangladesz, Rosja, Meksyk). Trzy (3) z nich - Indie (pozycja 41), Stany Zjednoczone (pozycja 28), Brazylia (pozycja 57)- należą do demokracji wadliwych.

To sugeruje, że demokracja, w szczególności demokracja bezpośrednia, jest ustrojem atrakcyjnym dla mniejszych społeczności, żyjących na stosunkowo małych obszarach. Słuszność tego stwierdzenia zdaje się potwierdzać fakt, że same starożytne Ateny - kolebka demokracji miały ok. 100 tys. mieszkańców, a powierzchnia Attyki, na terenie której leżało państwo-miasto (polis) wynosiła ok. 2600 km².

W latach 2020-2022 siłę demokracji wystawił na próbę dodatkowo wybuch pandemii koronawirusa oraz wojna rosyjsko-ukraińska, która trwa od 24 lutego 2021 roku. Pogorszenie stanu demokracji nastąpiło w dużej mierze - ale nie tylko - z powodu narzuconych przez rządy drastycznych ograniczeń wolności osobistej i wolności obywatelskich w odpowiedzi na pandemię koronawirusa. Szczególnie drastyczne ograniczenia miały miejsce w Chinach kontynentalnych, których rząd wdrażał bezwględnie surową politykę "zero covid" praktycznie do końca 2022 roku. Jej skutkiem było zahamowanie chińskiej gospodarki i niezadowolenie społeczne. Z obawy przed rozszerzeniem się masowych protestów, których władze chińskie boją się bardziej niż COVID-19, stosują represje wobec obywateli wyrażających swoje niezadolenie.

Następstwem przeciągającej się brutalnej wojny na Ukrainie jest frustracja i destabilizacja rosyjskiego społeczeństwa oraz pojawienie się i wzrost krytyki działań Putina. W odpowiedzi na to władze rosyjskie nasiliły represje wobec dysedentów. Równocześnie zwiększył się autorytaryzm władzy, która zmierza w stronę dyktatury.

Zmienia się ocena stanu demokracji w poszczególnych krajach i regionach. Rzuca się w oczy olbrzymie rozwarstwienie stanu demokracji między poszczególnymi regionami. Największe wartości wskaźnika demokracji EIU posiadają regiony Ameryka Północna (2 państwa), Europa Zachodnia (21 państw) i Ameryka Łacińska (24 państwa). Wskaźniki demokracji, zbliżone do siebie i  tylko trochę niższe od Ameryki Łacińskiej, mają regiony: Azja i Australia z Oceanią (27 państw) oraz Europa Wschodnia (28 państw).

Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że nazwy tych dwóch ostatnich regionów mogą wprowadzać w błąd, co do jednorodności cywilizacyjnej i historycznej krajów objętych wspólnym mianem, podobnie jak w przypadku pierwszych trzech regionów. Tymczasem - w przypadku regionu Australia z Oceanią kryterium jego wyodrębnienia jest położenie geograficzne, co powoduje, że w jednym worku znajdują się kraje zróżnicowane bardzo pod względem kulturowym i politycznym oraz wielkości. Do tego regionu zaliczono kraje, takie jak Chiny, Indie, Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Korea Płd. i Korea Płn., Kambodża i Laos, Afganistan i Pakistan. Grupę Europa Wschodnia tworzą zaś Rosja i  byłe republiki oraz europejskie państwa ze strefy wpływów ZSRR.

Racjonalniejszy i użyteczniejszy dla potrzeb analizy stanu demokracji byłby podział tych dwóch silnie zróżnicowanych regionów na mniejsze, ale spójniejsze jednostki, podobnie jak w przypadku kontynentu afrykańskiego (Afryka Środkowo-Wschodnia oraz Czarna Afryka. Sensowność takiego rozwiązania pokazuje różnica wartości wskaźników demokracji dla tych regionów - wskaźnik Czarnej Afryki jest większy o 25% od wskaźnika Afryki Środkowo-Wschodniej.

W roku 2024 eksperci EIU wskazali na następujące objawy regresu demokracji:

• coraz większy nacisk na zarządzanie przez elity/ekspertów, zamiast na powszechną demokrację uczestniczącą,
• rosnący wpływ niewybieralnych, niepodlegających rozliczeniu instytucji i organów eksperckich,
• usunięcie ze sceny politycznej istotnych kwestii o znaczeniu narodowym i rozstrzyganie ich przez polityków, ekspertów lub ponadnarodowe organy za zamkniętymi drzwiami,
• pogłębiająca się przepaść między politycznymi elitami i partiami, z jednej strony, a krajowymi elektoratami, z drugiej strony,
• zmniejszenie wolności obywatelskich, w tym wolności mediów i wolności słowa.

W roku 2025 eksperci EIU skomentowali pogarszający się stan demokracji w następujący sposób:

Coraz powszechniejsze jest przekonanie, że model demokratyczny wypracowany w ciągu ostatniego stulecia jest w tarapatach, ale mniej jasne jest, dlaczego ludzie są tak rozczarowani swoimi demokracjami. W 2024 roku, kiedy kraje zamieszkane przez ponad połowę światowej populacji poszły do urn, niezadowolenie społeczeństwa z funkcjonowania rządu znalazło wyraz w sprzeciwie wobec urzędujących władz i rosnącym poparciu dla populistycznych rebeliantów.

Niektórzy mogą argumentować, że sukcesy wyborcze rebelianckich partii i odsunięcie od władzy partii głównego nurtu dowodzą, że demokracja przedstawicielska działa dobrze. Ogólnie rzecz biorąc, jest to zjawisko pozytywne, ale długotrwałość i skala populistycznego sprzeciwu wskazują, że demokracja przedstawicielska od pewnego czasu nie działa zadowalająco. Co więcej, reakcją wielu partii głównego nurtu i rządów było zrobienie wszystkiego, co w ich mocy, aby powstrzymać populistów i przedstawić ich jako łamiących prawo, a nawet zagrożenie dla demokracji. W rezultacie główny problem, z którym borykają się nasze demokracje, jest często utożsamiany z populizmem, a nie z niedoskonałościami naszych systemów „przedstawicielskich”. Z godnymi uwagi wyjątkami, znaczna część dyskusji na temat demokracji zajmuje się populizmem jako problemem, zamiast poruszać zasadnicze kwestie, które wywołały ruchy populistyczne.

Oczywiste jest, że formalne instytucje demokratyczne nie wystarczą, aby utrzymać poparcie społeczne, zwłaszcza jeśli instytucje te zostały pozbawione siły sprawczej, a proces decyzyjny powierzono organom niewybieralnym. Rządy i partie polityczne w wielu demokracjach odsunęły się od obywateli i w konsekwencji przestały reagować na ich obawy. Jakość demokracji można mierzyć stopniem, w jakim rządy konsultują się z opinią publiczną w ważnych bieżących sprawach.

To, że demokracja nie funkcjonuje dobrze w wielu demokracjach świata, jest oczywiste od dawna. Wzrost popularności populistycznych alternatyw politycznych w ciągu ostatniej dekady jest wyrazem problemu z partiami głównego nurtu, które sprawują władzę od 75 lat, i systemami politycznymi, które rozwinęły. Nie ma nic niedemokratycznego w tym, że nowe, antyestablishmentowe partie kwestionują status quo, o ile czynią to w sposób demokratyczny. Mogą nie wydawać się mieć wszystkie odpowiedzi na palące problemy naszych czasów, ale przynajmniej docierają do zmarginalizowanych grup elektoratu i odpowiadają na zapotrzebowanie na reprezentację ze strony obywateli, którzy czują, że nie mają głosu.

Na wykresach 7 i 8 przedstawiono zmiany wskaźnika demokracji odpowiednio wybranych krajów Europy Zachodniej oraz w grupie dawnych krajów sowieckiej strefy wpływów lub państw, które powstały po ich rozpadzie.

Wykres 7: Zmiana wskaźnika demokracji EIU dla wybranych krajów regionu Europa Zachodnia w okresie 2006-2024

Wykres 8: Zmiana wskaźnika demokracji EIU dla wybranych krajów regionu Europa Wschodnia w okresie 2006-2024

Z porównania wykresów 7 i 8 widać, że w roku 2024 pięć (5) - Estonia, Czechy, Słowenia, Łotwa i Litwa - z pokazanych 14 państw regionu Europa Wschodnia - posiada wskaźnik demokracji powyżej 7,5. Dwa z nich należą do grupy demokracji pełnych. W roku 2023 były to tylko trzy (3) państwa: Estonia, Czechy i Słowenia, które należały do grupy demokracji wadliwych.

Na wykresie 9 pokazano zmiany wskaźnika demokracji dla wybranych krajów europejskich, azjatyckich i afrykańskich.

Wykres 9: Zmiana wskaźnika demokracji EIU dla wybranych krajów europejskich, azjatyckich i afrykańskich w okresie 2006-2024

Użyteczność wskaźnika demokracji EIU

Z analizy przedstawionych danych wynika, że metoda opracowana przez EIU pozwala na okresową ocenę i porównanie jakości demokracji oraz badanie trendów jej zmian w poszczególnych krajach. Należy mieć jednak świadomość, że na wynik oceny mogą mieć wpływ preferencje polityczne oraz światopoglądowe respondentów, których liczba jest stosunkowo mała.

W Europie Zach., w tzw. "starych demoracjach", od 75 lat władzę sprawuja partie głównego nurtu, które od kilku dekad mają charakter neoliberalny. Odmienna sytuacja jest w Europie Wsch., w państwach dawnego bloku sowieckiego oraz tych, które powstały po roku 1989. W procesie integracji Europy "stare demokracje" Europy Zach. oraz St, Zjednoczone narzuciły im de facto, nie bacząc na doświadczenia poprzednich dziesięcioleci, jako standard swój neoliberalny model demokracji.

Ten neoliberalny model demokracji rządzące zachodnioeuropejskie elity polityczne przyjęły jako punkt odniesienia dla oceny zmian politycznych w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej. W miarę intensyfikacji i przyspieszania procesów przekształcania Unii Europejskiej w jednolite państwo kontynentalne z dominacją Niemiec oraz globalizacji gospodarczej i politycznej nastąpiła polaryzacja partii w państwach Europy Wsch. Jedna część partii opowiedziała się, przynajmniej werbalnie, za UE jako konfederacją suwerennych państw, a druga za UE jako federacją z rządem centralnym, składającą się z częściowo autonomicznych państw związkowych.

Nasilające się integracyjne działania organów UE, przy braku ich reakcji na obiekcje społeczeństw, skutki polityki gospodarczej, klimatyczne i migracyjnej oraz odrzucenie wartości, na których oparta jest cywilizacja łacińska doprowadziły do "znaczącego wzrostu notowań sił antyestablishmentowych, populistycznych, narodowych i eurorealistycznych". Zjawisko to ma odzwierciedlenie w wynikach wyborów do narodowych parlamentów.

Dla ułatwienia badania korelacji między wynikami oceny stanu demokracji metodą EIU oraz wydarzeniami politycznymi w krajach Europy Wsch., jako uzupełnienie wykresów 4a, 4b i 4c, w tabeli 7 pokazano rządzące opcje polityczne w Poslce, na Węgrzech i Słowacji w latach 2006-2024.

Tabela 7: Rządzące opcje polityczne w Polsce, na Węgrzech i Słowacji w latach 2006-2024

Otwartą kwestią jest też przydatność tej metody oceny w przypadku istotnych jakościowych oraz ilościowych zmian sytuacji politycznej i społecznej na dużych obszarach, przekraczających granice państw narodowych, np. spowodowanych postępującą globalizacją ekonomiczną i masowymi ruchami migracyjnymi, w warunkach silnego zróżnicowania cywilizacyjnego, historycznego i politycznego.
Chodzi tu o zmiany, których skala wymyka się spod kontroli społeczeństw obywatelskich oraz procesów demokratycznych, czego skutkiem jest degeneracja „starych/dojrzałych demokracji” oraz brak rozwoju „młodych demokracji”, co prowadzi do istnienia „demokracji fasadowych”.

Problematyczna może być obiektywność głębszych wniosków wyciągniętych w rocznych raportach EIU co do przyczyn i skutków zmian wartości wskaźników demokracji, gdyż jakość diagnozy zależy od jakości obrazu stanu rzeczywistego, a ten powstaje w wyniku agregacji indywidualnych ocen.

Przykładem innej oceny stanu oraz zmian w demokracjach w Europie i Stanach Zjednoczonych jest np. książka "Nienawiść do demokracji" Jacquesa Rancière'a, krytyka zachodnich elit intelektualnych i filozofa polityki, ucznia i współpracownika Louisa Althussera, francuskiego filozofa marksistowskiego.