Stan demokracji

Polska jest krajem o ustroju demokratycznym i członkiem wspólnoty państw demokratycznych.
Demokracja jest systemem politycznym, do którego poprawnego funkcjonowania wymagana jest świadoma aktywność polityczna istotnej części społeczeństwa, oparta na wysokim poziomie intelektualnym i moralnym.

Powyższe stwierdzenia implikują, że wiedza o tym czym jest demokracja powinna być powszechna. Wydaje się jednak, że tak nie jest. A co o tym świadczy?

Po pierwsze w przestrzeni publicznej debaty na temat istoty demokracji i jej formy w naszym kraju odbywają się tylko sporadycznie i w ograniczonych zakresie.
Brakuje prawdziwych dyskusji na temat demokracji w ogóle oraz możliwych jej formach w Polsce.
Pojawiające się w dominujących mediach teksty i wypowiedzi mają raczej charakter przekazów indoktrynujących, a nie wypowiedzi polemicznych.

Może to sugerować, że wiedza społeczeństwa o demokracji, zwłaszcza współczesnej jest kompletna i wszystko jest jasne. Tak jednak nie jest.
Między formami demokracji w różnych państwach istnieją wyraźne różnice, które spowodowane są ich historią, kulturą oraz temperamentem politycznym ich mieszkańców, jak również uwarunkowaniami geopolitycznymi.
Ponadto stan demokracji w danym państwie nie jest czymś stałym, lecz może zmieniać się, poprawiać lub pogarszać, z czasem, w zależności od uwarunkowań zewnętrznych oraz wydarzeń wewnętrznych.

Pomiar jakości formy rządów

Ten stan rzeczy odzwierciedlają próby systematycznego pomiaru jakości demokracji. Jednoznaczna ocena stanu demokracji jest trudna, ponieważ na temat pojęcia demokracji trwają ciągłe dyskusje.
Mimo tego podejmowane są próby usystematyzowania pomiaru jakości demokracji (np. the Economist Intelligence Unit’s Index of Democracy, Freedom House, Polity IV, Vanhanen’s Index of Democracy, the Index of Effective Democracy).

Od 2006 roku firma Economist Intelligence Unit (EIU) wyznacza okresowo tzw. wskaźnik demokracji (Index of Democracy) dla 167 krajów (165 niezależnych państw i 2 terytoriów) oraz 7 regionów świata.
Na wynik składają się oceny procedury wyborczej i pluralizmu, funkcjonowania administracji publicznej, aktywności politycznej obywateli, kultury politycznej oraz wolności obywatelskich ^notka Szczegółowy opis modelu oceny stanu demokracji znajduje się w załączniku do raportu EUI za rok 2022 na str. 66-80.

Na wypadkową wartość wskaźnika demokracji mają duży wpływ odpowiedzi na pytania o:

1. wolność i uczciwość wyborów,
2. bezpieczeństwo głosujących,
3. wpływ obcych mocarstw na rząd,
4. zdolność urzędników państwowych do wdrażania polityk.

Największa wartość wskaźnika wynosi 10 (100%). W zależności od jego wartości stan demokracji określa się jako demokrację pełną (Full democracy), demokrację wadliwą (Flawed democracy), mieszaną formę rządów (Hybrid regime) i autorytarną formę rządów (Authoritarian regime).
Zakresy punktów dla poszczególnych rodzajów form rządów:

1. Demokracja pełna (D): 8-10 punktów (80-100%).
2. Demokracja wadliwa (DW): 6-7,9 punktów (60-79%).
3. Mieszana forma rządów (M): 4-5,9 punktów (40-59%).
4. Autorytarna forma rządów (A): < 4 punkty (< 40%).

Aktywność polityczna obywateli może mieć trzy formy:

1. wystąpienia publiczne i udział w przedsięwzięciach na forum publicznym, np. udział w demonstracjach,
2. udział w inicjatywach w celu oddziaływania na polityków w ciałach ustawodawczych lub wykonawczych, np. podpisywanie petycji,
3. udział w wyborach, np. głosując na polityków lub partię (prawo czynne wyborcze) lub kandydując (prawo bierne wyborcze).

Istnieje wiele określeń kultury politycznej. Wg jednej z definicji (Jerzy J. Wiatr) kultura polityczna to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Obejmuje ona:

• wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie polityką;
• ocenę zjawisk politycznych, sądy jak powinna być sprawowana władza;
• emocjonalny stosunek do Ojczyzny, państwa, wrogów;
• uznane wzory zachowań politycznych.

Dla demokracji najwłaściwszy jest model uczestniczącej kultury politycznej, w której obywatele dążą do uzyskania pełnej wiedzy o życiu politycznym i pragną w nim aktywnie uczestniczyć.

Wg słownika PWN przez wolności obywatelskie rozumie się sformułowane przez konstytucję i ustawodawstwo zobowiązanie władzy państwowej do nieingerowania w określone sfery życia osobistego i publicznego obywateli.

Wyniki oceny jakości demokracji

W tabeli 1a zebrano wyniki oceny stanu demokracji w okresie 2006-2022. W wierszach poszczególnych kolumn podano liczbę krajów w poszczególnych grupach form rządów.

W tabeli 1b przedstawiono strukturę czterech form rządów w 2022 roku wg liczby państw i ludności^notka Określenie "świat" odnosi się do ludności 167 państw objętych oceną wskaźnika demokracji. Ponieważ badanie nie obejmuje tylko bardzo małych państw, to jest to prawie cała szacowana ludność świata..

Tabela 1a: Wyniki oceny stanu demokracji w okresie 2006-2022

Na poniższych trzech wykresach zilustrowano zmiany stanu rządów. Wykres 1 przedstawia procentową zmianę liczby krajów z poszczególnymi formami rządów w stosunku do roku 2006.
Wykres 2 przedstawia strukturę czterech form rządów w poszczególnych latach, zaś wykres 3 - to samo dla dwóch zagregowanych grup. Na etykietach wykresów słupkowych podano liczby krajów.

Wykres 1: Dynamika zmian liczby państw w latach 2006-2022


Wykres 2: Zmiana struktury form rządów dla czterech grup w latach 2006-2022


Wykres 3: Zmiana struktury form rządów dla dla dwóch zagregowanych grup w latach 2006-2022

Wykresy 2-3 unaoczniają, że o ile okres 2006-2020 można nazwać okresem stagnacji demokracji, to lata 2021-2022 są okresem jej regresu. W roku 2022 liczba państw w grupach "Pełna demokracja" oraz "Demokracja wadliwa" była mniejsza o 23 (43,1%) niż liczba państw w grupach "Mieszana forma rządów" oraz "Autorytarna forma rządów" (56,9%) i niższa o 10 niż w roku 2006.

W roku 2006 w państwach z pewną formą demokracji żyło 51,3% ludności świata, a w roku 2022 - 45,3%. Oznacza to, że obecnie większość państw na świeci ma mieszaną lub autorytarną formę rządów" (56,9%) i żyje w nich większość ludności świata (54,8%).

Na rys. 1 przedstawiono rozkład wskaźnika demokracji EIU w skali globu w roku 2020, a na rys. 2 zestawiono PNB (GDP) gospodarek G20 z wartościami wskaźnika demokracji (DI) oraz pozycjami w klasyfikacji DI w roku 2021.

Rys. 1: Rozkład wskaźnika demokracji EIU w skali globu w roku 2022

Rys. 2: Porównanie nominalnego PNB (mld USD), wskaźnika demokracji (DI) i lokat w klasyfikacji DI dla gospodarek G20 w roku 2021

Najlepszym i najkrótszym komentarzem zmian stanu demokracji na świecie są tytuły kolejnych raportów EIU:

2008:

Democracy in stagnation/Stagnacja demokracji

2010:

Democracy in retreat/Demokracja w odwrocie

2011:

Democracy under stress/Demokracja pod naciskiem

2012:

Democracy at a standstill/Zastój demokracji

2013:

Democracy in limbo/Demokracja w zawieszeniu

2014:

Democracy and its discontents/Demokracja i jej kontestatorzy

2015:

Democracy in an age of anxiety/Demokracja w okresie niepokoju

2016:

Revenge of the “deplorables”/Odwet "godnych pożałowania"

2017:

Free speech under attack/Atak na wolność słowa

2018:

Political participation, protest and democracy/Udział w polityce, protest i demokracja

2019:

A year of democratic setbacks and popular protest/Rok niepowodzeń demokracji i powszechnego protestu

2020:

In sickness and in health?/Chora i zdrowa?

2021:

The China Challenge/Chińskie wyzwanie

2022:

Frontline Democracy and the Battle for Ukraine/Demokracja frontowa i bitwa o Ukrainę

Współgrają one szczególnie dobrze z wykresem 3. Dalsza część tekstu zawiera prezentację wyników indywidualnej oceny wybranych państw.

Tabela 2: Wyniki oceny dla państw zajmujących czołowe lokaty oraz innych wybranych w poszczególnych rodzajach formy rządów w roku 2022

W tabeli 3 i na wykresie 4 przedstawiono lokaty Polski w okresie 2006-2022. Przez cały ten okres Polska znajdowała się w grupie państw o demokracji wadliwej.

Tabela 3: Lokaty Polski w latach 2006-2022

W okresie 2006-2022 zmiany punktacji występowały we wszystkich kategoriach.
W roku 2022 ocena procedury wyborczej (I) utrzymała się na poziomie z lat 2016-2021; ocena funkcjonowania administracji publicznej (II) nie zmieniła się w stosunku do roku 2021 i była na poziomie z lat 2006-2010 i 2017-2019; ocena aktywności politycznej obywateli (III) utrzymała się na dotychczas najwyższym poziomie, równym temu w latach 2014-2016 i ;2020-2021, ocena kultury politycznej (IV) została podwyższona w stosunku do roku 2021 do maksymalnej wartości 6,25 z roku 2014, a  ocena swobód obywatelskich (V) została podwyższona w stosunku do roku 2021. W rezultacie tych zmian punktacja końcowa zwiększyła się o 0,24 w stosunku do roku 2021 i Polska przesunęła się w klasyfikacji o 5 miejsc w górę, na miejsce 46, które zajmuje wspólnie z Indiami, które nie zmieniły swojej lokaty w stosunku do poprzedniego roku.

W tabelach 4 i 5 przedstawiono lokaty Ukrainy i Rosji w okresie 2006-2022. Ponieważ kraje zmieniły grupy przynależności, to w kolumnie drugiej obok pozycji jest umieszczony odpowiedni skrót nazwy formy rządów.

Tabela 4: Lokaty Ukrainy w latach 2006-2022

W tym okresie systematycznie zmniejszała się punktacja końcowa Ukrainy oraz obniżała się jej pozycja w klasyfikacji. W rezultacie Ukraina spadła z grupy państw o demokracji wadliwej (DW) do grupy państw z mieszaną formą rządów (M).

Tabela 5: Lokaty Rosji w latach 2006-2022

Stan demokracji w Rosji pogarszał się systematycznie przez cały analizowany okres. W latach 2006-2010 Rosja należała do grupy państw z mieszaną formą rządów (M), a od roku 2011 znajduje się w grupie państw rządzonych autokratycznie (A). W roku 2022 Rosja przesunęła się w dół listy o 22 miejsca i zajmuje 146 pozycję, za Gwineą (poz. 145 - punktacja końcowa: 2,32) i przed Wenezuelą (poz. 147 - punktacja końcowa: 2,23).

Dla porównania w tabeli 6 przedstawiono lokaty Białorusi w okresie 2006-2022. Przez cały ten okres Białoruś znajdowała się w grupie państw rządzonych autokratycznie.

Tabela 6: Lokaty Białorusi w latach 2006-2022

Do 2013 roku Rosja zajmowała w klasyfikacji pozycję wyższą niż Białoruś. W okresie 2014-2018 było na odwrót. W roku 2019 Rosja poprawiła swoją lokatę o 10 miejsc ze 144 na 134 i wyprzedziła Białoruś o 16 miejsc. W roku 2020 Rosja uplasowała się na 124 miejcu (poprawa ponownie o 10 miejsc), wyprzedzając Białoruś o 24 miejsca. W roku 2022 Rosja spadła na 146 miejsce i nadal wyprzedza Białoruś, która w stosunku do poprzedniego roku przesunęła się w klasyfikacji o 7 miejsc w  dół, na pozycję 153.

W celu pokazania globalnego stanu demokracji na świecie, w tabeli 7 pokazano wynik zagregowanej analizy stanu demokracji dla 7 regionów oraz całego świata, którego ilustracją jest wykres 5.

Tabela 7: Zmiana wskaźnika demokracji EIU w latach 2006-2022 wg regionów

Wykres 5: Zmiana wskaźnika demokracji EIU w latach 2006-2022 według regionów

Od jakiegoś czasu demokracja nie cieszy się dobrym zdrowiem. Powyższa tabela oraz wykres unaoczniają regres lub stagnację demokracji na świecie od 2006 roku. Regresywne tendecje zaczęły się w latach 90. ubiegłego wieku, przyspieszyły w XXI wieku i osiągnęły apogeum w jego drugiej dekadzie. W porównaniu z rokiem 2021, ocenę stanu demokracji podwyższono w 75 (44,9%) państwach. W 92 (255,1%) państwach ocena stanu demokracji nie zmieniła się lub została obniżona. W roku 2022 ogólna średnia ocena stanu demokracji wzrosła nieznacznie do 5,29 z 5,28 w roku 2021, a była nadal niższa niż w roku 2020 - 5,37, w roku 2019 - 5,44 oraz w roku 2018 - 5,48. Jest to drugi najgorszy wynik od czasu stworzenia wskaźnika w 2006 roku.

W latach 2020-2022 siłę demokracji wystawił na próbę dodatkowo wybuch pandemii koronawirusa oraz wojna rosyjsko-ukraińska, która trwa od 24 lutego 2021 roku. Pogorszenie stanu demokracji nastąpiło w dużej mierze - ale nie tylko - z powodu narzuconych przez rządy drastycznych ograniczeń wolności osobistej i wolności obywatelskich w odpowiedzi na pandemię koronawirusa. Szczególnie drastyczne ograniczenia miały miejsce w Chinach kontynentalnych, których rząd wdrażał bezwględnie surową politykę "zero covid" praktycznie do końca 2022 roku. Jej skutkiem było zahamowanie chińskiej gospodarki i niezadowolenie społeczne. Z obawy przed rozszerzeniem się masowych protestów, których władze chińskie boją się bardziej niż COVID-19, używają stosują represje wobec obywateli wyrażających swoje niezadolenie.

Następstwem przeciągającej się brutalnej wojny na Ukrainie jest frustracja i destabilizacja rosyjskiego społeczeństwa oraz pojawienie się i wzrost krytyki działań Putina. W odpowiedzi na to władze rosyjskie nasiliły represje wobec dysedentów. Równocześnie zwiększył się autorytaryzm władzy, która zmierza w stronę dyktatury.

Zmienia się ocena stanu demokracji w poszczególnych krajach i regionach. Rzuca się w oczy olbrzymie rozwarstwienie stanu demokracji między poszczególnymi regionami. Największe wartości wskaźnika demokracji EIU posiadają regiony Ameryka Północna (2 państwa), Europa Zachodnia (21 państw) i Ameryka Łacińska (24 państwa). Wskaźniki demokracji, zbliżone do siebie i  tylko trochę niższe od Ameryki Łacińskiej, mają regiony: Azja i Australia z Oceanią (27 państw) oraz Europa Wschodnia (28 państw).

Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że nazwy tych dwóch ostatnich regionów mogą wprowadzać w błąd, co do jednorodności cywilizacyjnej i historycznej krajów objętych wspólnym mianem, podobnie jak w przypadku pierwszych trzech regionów. Tymczasem - w przypadku regionu Australia z Oceanią kryterium jego wyodrębnienia jest położenie geograficzne, co powoduje, że w jednym worku znajdują się kraje zróżnicowane bardzo pod względem kulturowym i politycznym oraz wielkości. Do tego regionu zaliczono kraje, takie jak Chiny, Indie, Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Korea Płd. i Korea Płn., Kambodża i Laos, Afganistan i Pakistan. Grupę Europa Wschodnia tworzą zaś Rosja i  byłe republiki oraz europejskie państwa ze strefy wpływów ZSRR.

Racjonalniejszy i użyteczniejszy dla potrzeb analizy stanu demokracji byłby podział tych dwóch silnie zróżnicowanych regionów na mniejsze, ale spójniejsze jednostki, podobnie jak w przypadku kontynentu afrykańskiego (Afryka Środkowo-Wschodnia oraz Czarna Afryka. Sensowność takiego rozwiązania pokazuje różnica wartości wskaźników demokracji dla tych regionów - wskaźnik Czarnej Afryki jest większy prawie o 23% od wskaźnika Afryki Środkowo-Wschodniej.

Wg ekspertów EIU objawy regresu demokracji to:

• coraz większy nacisk na zarządzanie przez elity/ekspertów, zamiast na powszechną demokrację uczestniczącą,
• rosnący wpływ niewybieralnych, niepodlegających rozliczeniu instytucji i organów eksperckich,
• usunięcie ze sceny politycznej istotnych kwestii o znaczeniu narodowym i rozstrzyganie ich przez polityków, ekspertów lub ponadnarodowe organy za zamkniętymi drzwiami,
• pogłębiająca się przepaść między politycznymi elitami i partiami, z jednej strony, a krajowymi elektoratami, z drugiej strony,
• zmniejszenie wolności obywatelskich, w tym wolności mediów i wolności słowa.

Na wykresach 6 i 7 przedstawiono zmiany wskaźnika demokracji odpowiednio w grupie dawnych krajów sowieckiej strefy wpływów lub państw, które powstały po ich rozpadzie oraz wybranych krajów Europy Zachodniej.

Wykres 6: Zmiana wskaźnika demokracji EIU dla wybranych krajów regionu Europa Wschodnia w latach 2006-2022

Wykres 7: Zmiana wskaźnika demokracji EIU dla wybranych krajów regionu Europa Zachodnia w latach 2006-2022

Użyteczność wskaźnika demokracji EIU

Z analizy przedstawionych danych wynika, że metoda opracowana przez EIU pozwala na okresową ocenę i porównanie jakości demokracji oraz badanie trendów jej zmian w poszczególnych krajach. Należy mieć jednak świadomość, że na wynik oceny mogą mieć wpływ preferencje polityczne oraz światopoglądowe respondentów.
Otwartą kwestią jest przydatność tej metody oceny w przypadku istotnych jakościowych oraz ilościowych zmian sytuacji politycznej i społecznej na dużych obszarach, przekraczających granice państw narodowych, np. spowodowanych postępującą globalizacją ekonomiczną i masowymi ruchami migracyjnymi, w warunkach silnego zróżnicowania cywilizacyjnego, historycznego i politycznego.
Chodzi tu o zmiany, których skala wymyka się spod kontroli społeczeństw obywatelskich oraz procesów demokratycznych, czego skutkiem jest degeneracja „starych/dojrzałych demokracji” oraz brak rozwoju „młodych demokracji”, co prowadzi do istnienia „demokracji fasadowych”.

Problematyczna może być obiektywność głębszych wniosków wyciągniętych w rocznych raportach EIU co do przyczyn i skutków zmian wartości wskaźników demokracji, gdyż jakość diagnozy zależy od jakości obrazu stanu rzeczywistego, a ten powstaje w wyniku agregacji indywidualnych ocen.

Przykładem innej oceny stanu oraz zmian w demokracjach w Europie i Stanach Zjednoczonych jest np. książka "Nienawiść do demokracji" Jacquesa Rancière'a, krytyka zachodnich elit intelektualnych i filozofa polityki, ucznia i współpracownika Louisa Althussera, francuskiego filozofa marksistowskiego.