Sława i rozgłos

sława

rozgłos

W miarę upływu czasu słowa zmieniają swoje znaczenie, czasem w sposób jawny, czasem ukryty, czasem w wyniku zmian cywalizacyjnych, czasem wskutek celowych manipulacji językowych. Ponieważ człowiek myśli w języku, to zmiany te wpływają na treść informacji wyprzekazywanej przez niego innym oraz dopływającej do niego z otoczenia.

W żywym języku wolnego narodu, którego członkowie mają kontakt z innymi kulturami i cywilizacjami pojawiają się zapożyczenia z obcych języków. Niektóre z nich są skutkiem przyswajania sobie nowości z innych krajów lub części świata, m.in. wynalazków technicznych, odkryć naukowych, prądów kulturowych.

Etymologia

Od pewnego czasu w polszczyźnie używa się słów: celebryta (celebryt), celebrytka, celebryci, które bezpośrednio są naleciałością z angielskiego, a pośrednio z łaciny. Angielskim źródłem zapożyczenia jest słowo "celebrity".

Pochodzi ono od łacińskiego czasownika celebro, który oznacza: podawać do ogólnej wiadomości, rozpowszechniać, rozgłaszać, wysławiać, gloryfikować, chwalić, wychwalać, wielbić, czcić oraz przymiotnika celeber, który znaczy: znany, powszechnie znany, sławny, często wspominany, wielbiony.

Na początku zobaczmy jak pojęcie "celebrity" definiują angielskojęzyczne, amerykańskie i brytyjskie, słowniki i tezaurusy:

• Merriam-Webster
  1. the state of being celebrated: fame;
  2. a famous or celebrated person.
     Synonimy: cause célèbre (także: cause celebre), celeb, figure, icon (also ikon), light, luminary, megastar, name, notability, notable, notoriety, personage, personality, somebody, standout, star, superstar, VIP
• The Longman Dictionary of Contemporary English (LDOCE)
  1. a famous living person; synonim: star;
  2. the state of being famous; synonim: fame.
• Chambers 21st Century Dictionary
  1. a famous person, częsty skrót: celeb;
     Synonimy: star, personality, name, dignitary, famous person, superstar, legend, legend in their own lifetime, living legend, household name formal personage, notable, luminary, worthy colloq. VIP, big name, bigwig, big shot
  2. fame lub renown.
• Collins English Dictionary
  1. A celebrity is someone who is famous, especially in areas of entertainment such as films, music, writing, or sport;
     Synonimy: personality, name, star, lion, superstar, big name, dignitary, luminary, bigwig (informal), celeb (informal), face (informal), big shot (informal), personage, megastar (informal), V.I.P.
  2. If a person or thing achieves celebrity, they become famous, especially in areas of entertainment such as films, music, writing, or sport.
     Synonimy: fame, reputation, honour, glory, popularity, distinction, prestige, prominence, stardom, renown, pre-eminence, repute, éclat, notability
• The Free Dictionary
  1. one who is widely known and of great popular interest;
     Synonimy: celebrity, hero, luminary, name, notable, personage
  2. fame or popular renown.

Dobrym podsumowaniem znaczeń słowa "celebrity" jest poniższy rysunek (źródło: FreeThesaurus.com):

Wg powyższych definicji rzeczownik "celebrity" ma dwa podstawowe znaczenia. Rzeczownik policzalny oznacza sławną osobę, znaną osobę, osobę, o której się mówi, osobistość, znakomitość, gwiazdę, gwiazdora, a niepoliczalny - sławę, chwałę, glorię, rozgłos, gwiazdorstwo.

Media masowe

Staliśmy się społeczeństwem poruszanym przez media, czczącym kult celebrytów, w którym nic i nikt nie jest ważny, chyba że regularnie pojawia się w telewizji. Pokojowe protesty są bezużyteczne, ponieważ pokój nie jest wart wzmianki w wiadomościach. Takie chwyty reklamowe będą nasilać się, dopóki będą przyciągać zainteresowanie mediów. We have made ourselves a media driven society, worshipping the cult of celebrity, where nothing and no-one is important unless regularly appearing on TV. Peaceful protests are useless, because peace is not news-worthy. Such publicity stunts will increase for as long they attract publicity.
{Graeme, UK}

Warto zwrócić uwagę na definicję w słowniku Collins English Dictionary, która "celebrity" wiąże w szczególny sposób z dziedziną rozrywki (film, muzyka, pisarstwo i sport), która jest obiektem żywego zainteresowania mediów publicznych oraz która sama wykorzystuje media do reklamy. Ten splot interesów świata rozrywki - jak również gospodarki i polityki - oraz mediów sprawia, że współczesne media masowe, zwłaszcza elektroniczne, które mają zasięg globalny i okamgnieniu potrafią dotrzeć równocześnie do olbrzymiej liczby odbiorców, mogą wpływać na społeczeństwa i państwa, przez co uzyskują olbrzymią władzę w sferze publicznej.

Przytoczone ogólne definicje odnoszą sie tylko do stanu sławy, rozgłosu, a nie przesądzają jego przyczyny. Jest tak, być może, dlatego, że we wcześniejszych społecznościach oraz społeczeństwach zdobycie sławy, reputacji lub uzyskanie rozgłosu, popularności zależało przede wszystkim od indywidualnych cech (talentu, osiągnięć, działań) osoby. Środki masowego przekazu zaczynały interesować się osobami, które uzyskały już pewien poziom popularności i dopiero na tym etapie wpływały na jej zwiększenie, rozprzestrzenienie, utrwalenie lub zniszczenie. Działo się tak dlatego, że konkurujące ze sobą media, walcząc o odbiorców, przekazywały informacje i wiadomości o osobach, zjawiskach i wydarzeniach, które mogły przyciągnąć uwagę do publikatorów.

Dzisiejsze media masowe funkcjonują inaczej. Miejsce mediów o względnie ograniczonym zasięgu i rozproszonych pod względem właścicielskim zajmują media o praktycznie nieograniczonym zasięgu, których własność jest skupiona w ręku wąskich grup ludzi, dysponujących wielkim kapitałem. Ta koncentracja własności prowadzi do monopolizacji rynku mediów i umożliwia faktyczną uniformizację przekazu medialnego, mimo pozornej różnorodności przedsiębiorstw. Kiedyś media opisywały rzeczywistość w całej jej róznorodności i zmienności, dzisiaj mogą ją - a  przynajmniej jej obraz - kreować. To jest powodem ogromnego wzrostu ich siły oddziaływania w skali globalnej.

Kiedyś media traktowały odbiorców podmiotowo, a teraz, przeważnie, przedmiotowo. Zleceniodawcami przekazu medialnego są grupy interesów, często anonimowe dla jego odbiorców. To oni decydują o tym jakie informacje i w jakiej formie docierają do odbiorców. Od mediów wymaga się skuteczności w realizacji zleceń. Dlatego sięgają one po wiedzę z zakresu psychologii, socjologii, socjotechniki, aby zamierzone oddziaływanie było jak najskuteczniejsze.

Kim są celebryci?

Faktem jest, że zarówno w języku polskim, jak i zachodnich, istnieje wiele wyrazów (rzeczowników i przymiotników) określających osoby znane, cieszące się dobrą lub złą sławą. Na przykład, "Słownik wyrazów bliskoznacznych” [Wiedza Powszechna, Warszawa 1998} zawiera następującą grupę synonimiczną: geniusz, talent, fenomen, znakomitość, sława, postać, osobistość, indywidualność, luminarz, koryfeusz, głowa, gwiazda, gwiazdor, osoba wybitna, znane nazwisko, wielki człowiek, cudowne dziecko, zaś "Słownik synonimów" [Świat Książki, Warszawa 1998]: znakomitość, sława, postać, prominent, dostojnik, dygnitarz, polityk, mąż stanu, dyplomata, ekscelencja, pomazaniec, elekt, persona, figura, gruba ryba, vip, tuz, możni tego świata.

Powyższe terminy mają konotację pozytywną lub neutralną. Konotację negatywną uzyskuje się przez dodanie przymiotników - np. zły, mierny, lichy, lub tworząc inne związki frazeologiczne - np. gemiusz zła, persona non grata, gwiazda jednego wieczoru/sezonu.

Pojawienie się nowego słowa oznacza, że dotychczasowe określenia nie oddawały jakichś cech osób określanych jako celebryci lub opisywały osoby posiadające cechy, których celebryci nie posiadają. Zatem pytanie o to kim są celebryci jest de facto pytaniem o to jakie cechy wyróżniają ich i odróżniają od innych rodzajów osób znanych. Fakt, że to zapożyczenie pochodzi ze świata zachodniego sugeruje, że wyjaśnienia należy szukać w tamtej strefie.

Fred Allen, znany amerykański aktor komediowy, w swojej książce pt. "Treadmill to Oblivion" [1954] napisał zdanie: Celebryta to ktoś, kto całe swoje życie pracował ciężko, aby stać się sławnym, a potem nosi ciemne okulary, aby nie zostać rozpoznanym. A celebrity is a person who works hard all his life to become known, then wears dark glasses to avoid being recognized.

Daniel Boorstin, amerykański historyk, w swojej książce pt. "The Image: A Guide to Pseudo-events in America [1961] napisał zdanie: Celebryta to osoba, która słynie z tego, że jest znana. The celebrity is a person who is known for his well-knownness.

Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort, francuski literat i aforysta, w swojej książce pt. "Maximes et Pensées" [1803] napisał zdanie: Sława to przyjemność bycia znanym tym, którzy nie znają nas. La célébrité, c'est l'avantage d'être connu de ceux qui ne vous connaissent pas.

Paul Laffitte, francuski finansista, pisarz i wydawca, sformułował w swojej książce pt. "Jéroboam ou la finance sans méningite" [1920] takie zdanie: Sława to nazwisko wydrukowane sto razy. La célébrité, c'est un nom imprimé cent fois.

Do czasów, kiedy przemysł rozrywkowy zdominował świat zachodnioeuropejski słowo celebryta oznaczało po prostu człowieka sławnego, który rozgłos publiczny zdobył dzięki swoim zdolnościom i ciężkiej pracy. Można zauważyć tu analogię do nabywania członkostwa w elicie, którą - w najszerszym, neutralnym sensie - tworzą jednostki wyróżniających się spośród otoczenia pod jakimś względem, uznanym za doniosły w danej zbiorowości (np. pod względem zdolności, biegłości zawodowej, wykształcenia, pochodzenia społecznego, stanu posiadania, prestiżu).

Wspomniany wyżej Daniel Boorstin przekonuje, że graficzna rewolucja w dziennikarstwie oraz inne formy komunikacji oddzieliły sławę od wielkości i że to przyspieszyło przerodzenie się sławy w zaledwie rozgłos, również w sensie negatywnym (zła sława).

Brytyjski dziennikarz Malcolm Muggeridge, używając definicji Boorstina, napisał w swojej książce pt. "Muggeridge Through The Microphone" [1967]" następujące zdanie:

W przeszłości, jeśli ktoś był sławny lub miał złą sławę, to było to z jakiegoś powodu - jako pisarz, aktor lub przestępca - ze względu na pewien talent, wybitność lub odrazę. Dzisiaj człowiek słynie z tego, że jest znany. Ludzie, którzy podchodzą do kogoś na ulicy lub w miejscach publicznych, by stwierdzić, że go rozpoznali, prawie zawsze mówią: „Widziałem cię w telewizji!” In the past if someone was famous or notorious, it was for something—as a writer or an actor or a criminal; for some talent or distinction or abomination. Today one is famous for being famous. People who come up to one in the street or in public places to claim recognition nearly always say: "I've seen you on the telly!"

Kwerenda pokazuje, że również w języku angielskim zaistniała potrzeba stworzenia nowego słowa, aby oddać dokładnie istotę współczesnego zjawiska "bycia celebrytą", bowiem słowo "celebrity" - ze względu na swoje pierwotne znaczenie - nie oddaje jej jednoznacznie. To pierwotne znaczenie wiąże bowiem sławę, rozgłos z ponadprzeciętnymi osobistymi osiągnięciami lub dokonaniami jakiejś osoby, które zwracały na nią uwagę społeczeństwa. Dzisiaj chyba trzeba powiedzieć, że celebrity i wielkość to dwie różne rzeczy.
Dlatego w języku angielskim istnieje też - obok słowa "celebrity" - specjalne słowo na oznaczenie osoby odpowiadającej definicji Boorstina: "famesque", co lużno można przełożyć na "maniak sławy" - przez analogię do maniak techniki, maniak seksu.

Co trzeba zrobić by stać się sławnym?

Neal Gabler, amerykański dziennikarz, historyk kultury i krytyk filmowy, w swojej publikacji pt. "Toward a New Definition of Celebrity" ("Ku nowej definicji celebryty") analizuje treść słowa "celebryta". Definiuje on "celebrytę (celebrity)" jako ludzkie widowisko (human entertainment), tj. osobę, która dostarcza rozrywki (zapewnia widowisko) samym swoim stylem życia. Tak więc - według niego - powodem, dla którego ktoś jest dzisiaj celebrytą jest publiczne zainteresowanie medialną narracją o szczegółach jego życia.

Z tą konstatacją Gablera współgra definicja WSJP Wielkiego Słownika Języka Polskiego:
celebryta, rzadziej celebryt, osoba, która wzbudza powszechne zainteresowanie mediów ze względu na swoją popularność.

Interesujące są podane przez WSJP kolokacje:

• najprzystojniejszy; prawdziwy; wzorcowy celebryta; dzisiejsi; krajowi, lokalni, ponadlokalni, rodzimi; hollywoodzcy, polscy; telewizyjni celebryci,
• celebryta Hubert Urbański, Kuba Wojewódzki...,
• celebryta i gwiazda mediów,
• grono; świat celebrytów,
• kandydaci na celebrytów,
• celebryci tańczą, śpiewają,
• relacjonować życie celebrytów,
• kreować, lansować celebrytów

oraz cytaty:

• Ogromna część celebrytów to gwiazdy jednego sezonu, po których ślad znika.
• Ajatollah stał się ulubieńcem europejskich mediów, prawdziwym celebrytą.
• Dzisiaj niemal cała polska popkultura zmienia się w groteskową krainę obciachu. W tabloidach królują krajowi celebryci nieudolnie naśladujący zachowania amerykańskich gwiazdek trzeciej kategorii.

Analiza zjawiska na podstawie głównie publikacji amerykańskich, w mniejszym stopniu brytyjskich, prowadzi do następujących wniosków:

1. bycie sławnym i bycie celebrytą, to są dwie różne rzeczy;
2. sławę zdobywa się dzięki posiadaniu jakichś wyróżniających cech lub własnemu wysiłkowi, co powoduje zainteresowanie społeczeństwa, a wskutek tego również mediów;
3. osoba znana może stać się celebrytą, ale nie musi, zależy to w dużym stopniu od dziedziny działalności;
4. warunkiem zostania celebrytą jest to, żeby historie - oparte na faktach, sztucznie sfabrykowane lub zmyślone - o życiu takiej osoby mogły wzbudzić zainteresowanie publiczności medialnej, zwłaszcza czytelników tabloidów, bowiem o celebrytach czyta się w gazetach i czasopismach kolorowych, słyszy w mediach elektronicznych, ale nie ogląda się ich działalności, dzięki której rzekomo stali się znani;
5. celebrytą zostaje osoba, która żyje w symbiozie z mediami, tzn. czerpie osobiste korzyści (emocjonalne i materialne) ze swojej popularności medialnej oraz zapewnia masy czytelników prasie oraz telewidzów;
6. celebryta jest gotów zrobić wiele, w szczególności zrezygnować z prywatności i intymności, aby utrzymać swój status, bo wie, że bez pomocy mediów nie tylko nie mogłby wybić się na ponadprzeciętność, ale utraciłby rozgłos medialny;
7. w ekstremalnych przypadkach celebryci są gotowi zrobić cokolwiek, niezależnie od tego jak poniżające i upokarzające jest to, aby zdobyć złą sławę, czyli prostytuować się dla sławy - w angielskim słowniku miejskiego slangu i języka potocznego znajduje się słowo "fame whore", które można przetłumaczyć jako "dziwka dla sławy";

Również w Polsce można obserwować przypadki godzenia się na utratę twarzy dla rozgłosu i pieniędzy. Dotyczy to ludzi ze świata kultury, nauki, polityki, sportu, młodych, dojrzałych i starych, mężczyzn i kobiet. Stają się celebrytami, gdy na głównym polu swojej działalności nie mają osiągnięć odpowiadających ich pragnieniom, np. z powodu braku talentu lub wiedzy, lenistwa, wypalenia zawodowego lub wieku.

Jak rozpoznać celebrytów?

Pierwszą oznaką tego, że ktoś jest celebrytą jest to, że jako osoba przyciąga uwagę publiczną tylko dlatego, że jest lansowana przez media, tzn. media upowszechniają - za jej zgodą i przy jej współpracy - chwytliwe historyjki z jej życia, najczęściej o charakterze sensacyjnym. To te historyjki są w centrum zainteresowania mediów oraz ich odbiorców. Przekazy medialne z udziałem celebrytów mają epatować publiczność i zaspokajać popyt na sensację i tanią rozrywkę.

Celebryci uzależnienie są od rozgłosu medialnego. On daje im poczucie ważności i wartości, jak również inne korzyści, niematerialne (osobiste) lub materialne (majątkowe). Dlatego są podatni na propozycje udziału w przedsięwzięciach, w których grają role wyznaczone przez ich sponsorów oraz wypowiadają kwestie, których ci ostatni nie chcą sami publicznie głosić. Do takich ról należy występowanie w charakterze ekspertów, także - może przede wszystkim - w obszarach dla siebie nieznanych.

W przypadku ludzi sztuki celebrytów można poznać po tym, że pod hasłami wolności twórczej tworzą dzieła o charakterze destrukcyjnym, które są wyrazem, chaosu i bylejakości, negacją sztuki wcześniejszej, krzewią wulgarność i mają szokować oraz bulwersować brzydotą fizyczną i duchową. Wskutek tego służą ideologii antykultury, której celem jest dehumanizacja i zniszczenie kultury. Równocześnie nie dopuszczają żadnej krytyki swoich poczynań.

Kolejną cechą celebryty jest szermowanie górnolotnymi hasłami, powtarzanie wyuczonych sloganów oraz ogólnych twierdzeń, które nie mają pokrycia w rzeczywistości, a nawet są sprzeczne z nauką. W przypadku szczegółowych pytań nie udzielają na nie merytorycznych odpowiedzi, próbują bagatelizować pytanie, ośmieszać pytającego i podważać jego autorytet. Generalnie celebryci unikają rzeczowych, kameralnych debat, lubią atmosferę wiecową i czują się dobrze w sytuacjach "sam na sam z kamerą lub mikrofonem", należących do "zaprzyjaźnionych" rozgłośni radiowych lub stacji telewizyjnych, kiedy mogą liczyć na "życzliwą" pomoc dziennikarza i kamerzysty.

Inną oznaką tego, że mamy do czynienia z celebrytą jest apodyktyczność i agresywny ton wypowiedzi oraz zdenerwowanie w przypadku uporczywej indagacji. Celebryci nie lubią też przytaczania w kontaktach z nimi opinii innych ludzi, uznanych autorytetów i znawców przedmiotu ich wypowiedzi. W takich sytuacjach mają tendencję do ich ignorowania i bagatelizowania. Powodem tego jest to, że celebryci czują się komfortowo tylko w sytuacji, jednokierunkowej komunikacji, kiedy to oni mówią - wygłaszaja swoje opinie ex cathedra , a inni słuchają. Dlatego nierzadko podczas publicznych występów celebrytów interweniują służby porządkowe, które uniemożliwiają dyskusję, zadawanie niewygodnych, nieuzgodnionych pytań, a nawet usuwają z widowni kłopotliwych uczestników.

Résumé

Celebryci jako osoby cieszące się rozgłosem dzięki mediom istnieją od dawna. W ostatnich 50 latach pojęcie celebryty ewoluowało i pojawił się nowy rodzaj celebryty, którego można określić jako uzależnionego od mediów i wykorzystywanego przez nie maniaka sławy. Nowa jest skala tego zjawiska i nowe role celebrytów. Ma to zapewne związek z quasi-rewolucyjnymi przeobrażeniami społecznymi, rozwojem technicznym mediów oraz wiedzy z zakresu psychologii, socjologii oraz socjotechniki. Można spodziewać się, że - przynajmniej w najbliższej przyszłości - będzie zwiększała się liczba celebrytów, m.in. z powodu popytu na ich rolę jako miękkiego środka oddziaływania na społeczeństwa. Z tej przyczyny błędem byłoby traktowanie celebrytów jako nieszkodliwych maniaków sławy.

Przeciwstawianie się szkodliwej społecznie funkcji celebrytów jest trudne, gdyż znacząca część finansowania ich działalności w dziedzinie kultury, sztuki i nauki pochodzi z funduszy publicznych, które winny być wydawane pro público bono i contra malum, a nie na odwrót. Sytuacja, w której pieniądze podatników wydawane są na finansowanie rzeczy nie akceptowanych społecznie, nie ma nic wspólnego z demokracją i przypomina sytuację, kiedy ofiara pomaga katowi przy egzekucji.

Uczmy się więc na błędach innych państw i społeczeństw. Nie pozwalajmy politykom wydawać naszych pieniędzy na naszą zgubę, aby utraciło aktualność porzekadło: "Mądry Polak po szkodzie".